شناخت انواع کود میکروبی و کود زیستی

کود میکروبی نوعی جدید از کودهای کشاورزی است که بسیاری از کشاورزان عزیز با این نوع کود آشنا شده و استفاده میکنند. با این وجود با توجه به اینکه شرکت دایان یکی از تولیدکننده های قوی در حوزه تولید کود میکروبی است لازم میدانیم انواع کود میکروبی و کود زیستی را به طور مفصل بررسی کنیم. برای شروع این مبحث لازم است بدانیم که کشاورزی پایدار به هرم تولید وابستگی دارد و برای تولید پایدار و رسیدن به عملکرد، فراهمی عناصر شیمیایی و حضور میکروارگانیسم‌های مفید در خاک ضروری است.

اهمیت کود میکروبی و کود زیستی

عناصر مختلف شیمیایی به عنوان پیش ساز بسیاری از ترکیبات مورد نیاز، جذب گیاهان می‌شوند و طی فرآیند فتوسنتز به کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها، اسیدهای آمینه، پروتئین‌ها، سلولز و لیگنین تبدیل شده و در بخش‌های مختلف گیاه صرف رشد و نمو و یا ذخیره در دانه خواهند شد. بسیاری از این عناصر غذایی به فرمی که در خاک و هوا وجود دارند برای گیاه قابل جذب نیستند. میکروارگانیسم‌های مفید با تبدیل این عناصر به فرم قابل جذب در رشد و تکامل گیاهان نقش ویژه‌ای ایفا می‌کنند. به طور مثال میکروارگانیسم‌های تثبت کننده ازت با تبدیل نیتروژن هوا به ترکیبات ازته مانند آمونیاک، نیتروژن موجود در هوا را برای گیاهان قابل جذب می‌کنند و یا باکتری‌های حل‌کننده فسفات‌های معدنی از طریق ترشح آنزیم‌ها و اسیدهای آلی در آزادسازی فسفر با قابلیت جذب بالا برای گیاهان فعالیت می‌کنند.

برای شناخت کود میکروبی یا کود زیستی باید ابتدا به واژه کود اشاره کرد. کود یعنی غذا برای گیاه، پس هر آن چیز که برای گیاه مفید بوده و موجبات رشد و تامین انرژی را فراهم کند، عنوان کود به آن تعلق می‌گیرد.

تعریف کود زیستی

کود زیستی فرآورده‌هایی هستند که از فعالیت یک موجود زنده و یا خود موجود زنده‌ای که به جمعیت رسیده، تولید شده‌اند و به صورت زنده مورد مصرف قرار می‌گیرند.

تعریف کود میکروبی

کود میکروبی یکی از انواع کودهای زیستی است که حاوی میکروارگانیسم ها یا موجودات زنده هستند و باعث تامین مستقیم عناصر غذایی برای ریشه می‌شوند. این کودها همچنین به تنظیم pH خاک و کنترل شوری نیز کمک زیادی می‌کنند. کودهای میکروبی یکی از انواع کودهای زیستی هستند.

انواع کود زیستی

کودهای زیستی در دو بخش کود زیستی غیرزنده و کود زیستی زنده تقسیم‌بندی می‌شوند.

کود زیستی غیر زنده

این کودها شامل بقایای محصولات کشاورزی و همچنین بقایای صنایع مختلف که محصولات میکروبی یا زیستی را مورد مصرف قرار می‌‌دهند، هستند.

این ترکیبات جزو ترکیبات آلی غیرقابل حل در آب هستند. از ترکیبات آلی بهساز خاک میتوان انواع کود دامی مانند کود گاوی، کود گوسفند، کود مرغی و شتری را نام برد. استفاده از کودهای دامی تازه می‌تواند باعث خسارت جدی به ریشه گیاه شود. لذا در صورت مصرف این کودها، حتما قبل از مصرف، فرآوری صحیحی روی آنها انجام گیرد.

• اسیدهای آمینه

اسیدهای آمینه جزو ترکیبات آلی قابل جذب برای گیاهان محسوب می‌شوند. این نوع از کودها، حاوی انواع آمینواسیدها هستند که با تامین اسیدهای آمینه ضروری و غیر ضروری در گیاهان به طور موثری در رشد و نمو گیاهان اثرگذارند. اسیدهای آمینه می‌تواند به شکل‌های پودری و یا مایع وجود داشته باشد. نکته حائز اهمیت در کودهای اسید آمینه وجود حداکثر اسیدهای آمینه آزاد و پپتیدها است.

• نیتروژن آلی

نیتروژن در دو فرم معدنی و آلی در خاک وجود دارد و جزو ترکیبات آلی قابل حل در آب است که به عنوان منبع مهم نیتروژن، سهم زیادی از نیتروژن کل محلول خاک را به خود اختصاص می‌دهد. نیتروژن آلی در سلول‌های زنده و ترکیبات پروتئینی، آمینواسیدها و ترکیبات پپتیدی یافت می‌شود. از آنجایی که فرم آلی نیتروژن در ساختار آمینواسیدها یافت می‌شود، بنابراین با استفاده از کودهای آمینواسیدی می‌توان نیتروژن آلی خاک را تامین کرد.

• اسید هیومیک

اسید هیومیک یک اسید آلی است که در حال حاضر در اصلاح و احیاء خاک استفاده می‌شود و از طریق افزایش فعالیت میکروارگانیسم های خاک اثرگذار است.

کود زیستی زنده

کودهایی که از میکروارگانیسم‌های زنده در آن‌ها استفاده شده در دو بخش کودهای با منشاء قارچی و باکتری دسته‌بندی می‌شوند.

• کودها با منشاء قارچی

قارچ‌هایی که فقط در بخش تغذیه گیاهی می‌توانند کمک گیاه باشند از نوع هوازی هستند و غالبا همزیست‌های اجباری گیاهان محسوب می‌شوند. در دنیا بخش جدیدی از دسته‌بندی قارچ‌هایی که موجب کمک به رشد گیاه می‌شوند را دسته مایکوریزایی و یا شبه مایکوریزایی (اندوفیت‌ها) نامیده‌اند. مایکوریزاها قارچ‌هایی از گونه‌های متفاوت هستند که توانایی همزیستی با ریشه گیاه را داشته و در این همزیستی موجب فراهم شدن شرایطی برای رشد بهتر گیاه می‌شوند. البته این قارچ‌ها از بین عناصر غذایی ضروری گیاه، فقط فسفر را تامین می‌کنند و در فراهمی عناصر دیگر به طور مستقیم نقش کمتری دارند. بسیاری از این قارچ‌ها همزیست اجباری بوده و فقط بخش کوچکی از آنها موسوم به اندوفیت‌ها دارای همزیستی غیراجباری هستند.

• کودها با منشاء باکتری

محتوای این کودها از باکتری‌های زنده‌ای تشکیل شده که فعالیت آنها موجب فراهمی عناصر غذایی برای گیاهان می‌شود. این کودها در دو دسته باکتری‌های همزیست و آزادزی طبقه‌بندی می‌شود.

الف – کودها با منشاء باکتری‌های‌ همزیست

این محصولات همزیست‌های اجباری هستند و همزیستی آنها موجب فراهمی نیتروژن برای گیاه می‌شود. از اینگونه میکروارگانیسم‌ها می‌توان به آزوسپرولیوم‌ها و ریزوبیوم‌ها اشاره نمود که در گره‌های ریشه کلونیزه شده و در تثبیت نیتروژن نقش اساسی ایفا می‌کنند.

ب- کودها با منشاء باکتری‌های غیرهمزیست و یا آزادزی

این محصولات از باکتری‌های آزادزی تولید می‌شوند که معمولا جمعیت زیادی از آنها در ریزوسفر و یا خاک اطراف ریشه گیاه وجود دارد. بعضی از این گونه‌ها می‌توانند همزیستی غیراجباری داشته باشند و فعالیت و اثرگذاری آنها وابسته به حضور گیاه نیست و به همین دلیل توانمندی بالایی را در ایفای نقش خود دارند. این نوع میکروارگانیسم‌ها یک سری وظایف عمومی نظیر تولید اسیدهای آلی، فیتوهورمون‌ها، آنزیم‌ها، ترکیبات شبه آنتی‌بیوتیک و بیولوژیک فعال را نیز بر عهده دارند و به واسطه این ویژگی‌ها می‌توانند در آزادسازی فسفر، پتاسیم، روی، منگنز و بقیه مواد معدنی نقش ایفا کنند. این میکروارگانیسم‌ها همچنین در اکسید نمودن گوگرد و تبدیل آن به بنیان‌های قابل جذب برای گیاه و تنظیم غیر مستقیم اسیدیته خاک نقش دارند.

تقسیم‌بندی کودهای میکروبی از لحاظ نحوه عرضه به بازار

علاوه بر تقسیم‌بندی محصولات میکروبی به نحوه عرضه آن نیز باید اشاره داشت که شامل دو نوع عرضه مایع و جامد می توان اشاره کرد.

کودهای میکروبی جامد

کودهای میکروبی به فرم جامد دارای معایب و مزایایی هستند که به آنها اشاره می‌کنیم.

میکروارگانیسم‌های موجود در کودهای میکروبی جامد طول عمر بالاتری (در حدود ۱/۵ سال) دارند و کم حجم و حمل و نقل بسیار آسانی دارد. باید توجه داشت که در تولید کودهای میکروبی جامد به ناچار میکروارگانیسم‌های زنده از محیط کشت جمع آوری شده، غیرفعال و به همراه یک ماده حامل بسته‌بندی می‌شوند. حذف محیط کشت که غنی از اسیدهای آلی، فیتوهورمون‌ها، آنزیم‌ها، ویتامین‌ها و ترکیبات زیست فعال هستند، از مهمترین معایب کودهای میکروبی جامد است. علاوه بر آن، به دلیل بسته‌بندی این میکروارگانیسم‌های هوازی به مرور این میکروارگانیسم‌ها با کمبود اکسیژن مواجه شده و حفظ سطح فعالیت و یا بازگشت به سطح بهینه فعالیت پس از استفاده در خاک را با کندی مواجه می‌کند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که میکروارگانیسم‌هایی که به همراه محیط کشت و متابولیت‌های ناشی از تخمیر خودشان در مزارع و باغات استفاده می‌شوند بلافاصله پس از استفاده فعالیت خود را در خاک آغاز می‌کنند در حالیکه میکروارگانیسم‌های تامین شده از کودهای میکروبی جامد فرصت بیشتری جهت شروع فعالیت و تولید متابولیت‌های لازم جهت اثرگذاری بر رشد و نمو گیاهان دارند. لذا مشاهده اثرات استفاده از کودهای میکروبی جامد در مزارع و باغات مدت زمان بیشتری را نسبت به کودهای میکروبی زنده مایع طلب میکند.

کودهای میکروبی مایع

از معایب کودهای میکروبی مایع می‌توان به مشکلات حمل و نقل و انبارداری آن اشاره نمود. علاوه بر آن طول عمر میکروارگانیسم‌ها در بستر مایع نسبتا کمتر از طول عمر میکروارگانیسم‌ها در بستر جامد است. اما از مزایای چشمگیر و با ارزش آن می‌توان به حفظ فعالیت بالای میکرورگانیسم‌ها اشاره کرد. این بدان معناست که به محض مصرف این میکروارگانیسم‌ها، فعالیت میکروبی در بالاترین سطح ممکن در مزرعه و یا باغ قابل مشاهده خواهد بود. جمعیت میکروبی و فعالیت میکروارگانیسم‌های موجود در این نوع کودها بسته به ماده حامل و یا تکنولوژی بسته‌بندی تا حدود یک سال بدون تغییر خواهد بود در صورت نیاز به افزایش عمر انبارداری و حفظ فعالیت میکروارگانیسم‌ها، نگهداری آنها در گستره دمایی ۴ تا ۱۰ برای مدت یک سال و نیم توصیه می‌شود. از مزایای مهم دیگر کودهای میکروبی زنده مایع وجود اسیدهای آلی، فیتوهورمون‌ها، آنزیم‌ها، ویتامین‌ها و ترکیبات زیست فعال بوده که به طور مستقیم در تحریک رشد میکروارگانیسم‌های خاک، تامین مواد مغذی برای میکروارگانیسم‌ها در خاک جهت حفظ زنده مانی و شروع فعالیت آنها به خصوص در روزهای اولیه استفاده شده و باعث اصلاح ساختار و اسیدیته خاک نیز می‌شود.

توجه به رعایت کردن این نکات می‌تواند فاصله تبلیغات تا واقعیت را کمتر کند.

تحلیل انواع کود میکروبی و کود زیستی

متاسفانه بسیاری از مصرف‌کنندگان این محصولات بدون اطلاع کافی از هدف و شرایط مصرف و نحوه اثر به نتایج مناسبی نمی‌رسند و عدم رسیدن به نتایج مناسب موجب کاهش محبوبیت این محصولات می‌شود. این کاهش محبوبیت ناشی از بی‌کیفیتی بسیاری از این محصولات نیست، بلکه به دلیل عدم آگاهی از شناخت این محصولات است. به طور مثال مایکوریزا یک کود میکروبی از رده قارچی می‌باشد. کشاورزان به دلیل عدم آشنایی کافی با این محصول به صرف تبلیغات نادرست سطح انتظار بالایی از این محصول دارند که با استفاده از آن به دلیل محقق نشدن سطح انتظار، از عدم نتیجه‌بخش بودن استفاده از میکوریزها سخن می‌گویند. حال علاوه بر اینکه باید تقسیم‌بندی را شناخت تا انتخاب اشتباهی نکرد، باید از شرایط تولید این محصولات نیز تا حدودی آگاهی داشت. حتی اگر شما درست انتخاب کنید اما اگر تولیدکننده محصول باکیفیتی تولید نکند و شرایط مناسب را برای عرضه انتخاب نکند، این شما خواهید بود که نتیجه لازم را نخواهید گرفت. در این حالت نتیجه گرفته می‌شود که تبلیغات کاذب بوده است.

نتیجه گیری

برای انتخاب کود زیستی مناسب مسائل مختلفی را باید در نظر گرفت. انتخاب نوع کود زیستی (زنده یا غیر زنده)، انتخاب ماده تشکیل دهنده کود زیستی غیر زنده، انتخاب نوع میکروارگانیسم کود زیستی زنده، نوع گیاه، شرایط اقلیمی منطقه، خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک، میزان مواد آلی خاک، مدار آبیاری و بسیاری از این نکات در نتیجه‌بخش بودن استفاده از کودهای زیستی زنده موثراند. به طور کلی اثرات مفید کودهای زیستی بر کشاورزان پوشیده نیست و در صورت نارضایتی مصرف کننده عوامل آن را باید در موارد ذیل جستجو نمود:

• عدم اطلاع کافی از شناخت نوع کودهای زیستی توسط مصرف کننده
• نبود بستر مناسب جهت آموزش و انتقال اطلاعات به کشاورزان و باغداران در مورد انواع، نحوه استفاده و زمان مصرف کودهای زیستی
• عدم کیفیت مناسب کود زیستی تولید شده

منابع

• ۲۰۱۶, Biofertilizers: a potential approach for sustainable. Environmental Science and Pollution Research.
• https://www.fnca.mext.go.jp/bf/bfm/pdf/Biofertilizer_Manual.pdf