شاخص‌های مهم افزایش عملکرد کنجد (جدید ۱۴۰۱)

کنجد محصول بسیار ارزشمندی برای کشور ماست، زیرا بذر آن در میان دانه‌های روغنی بیش ترین میزان روغن (۴۸ تا ۵۵ درصد) را دارد. کشت کنجد با هدف فرآوری روغن کنجد در برخی استان های کشور نشان‌دهنده اهمیت این گیاه است اما متاسفانه عوامل متعدد و خلاهایی در کشور مانع افزایش عملکرد کنجد هستند. 

تیم آموزشی دایان تلاش می‌کند تا خلاهای عملکرد محصولات مهم از جمله کنجد را با روش هایی کاربردی کاهش دهد. در این راستا، مطالب آموزشی حاصل از تجربیات کشاورزان عزیز و علم کشاورزی می تواند به افزایش عملکرد کنجد کمک کند. توجه داشته باشید که رعایت تکنیک‌های دقیق و کلیدی از فاکتورهای مهم دستیابی به عملکرد بالا است.

بررسی و مقایسه عملکرد کنجد در دنیا و ایران با تکیه بر اقلیم

یکی از سوالات رایج کشاورزان در زمینه کشت و کار کنجد این است که ” میزان برداشت کنجد در هر هکتار” چقدر است؟ کنجد، گیاهی است که منشا اولیه آن هند، آفریقا و جنوب غربی آسیا از جمله ایران است و از ۵۰۰۰ سال قبل در آسیا مورد کشت و کار بوده است و طی قرن ها کشت آن از آسیا به آفریقا و اروپا گسترش پیدا کرده است. با توجه به اهمیت کنجد و روغن کنجد در بحث تغذیه انسان و دام و صنعت این گیاه به عنوان ملکه دانه‌های روغنی در دنیا شناخته شده و کشاورزان از قدیم تا امروز به دنبال روش هایی برای افزایش عملکرد این گیاه بوده اند.

در شکل مشخص شده است که طی سال‌های اخیر کشور لبنان با میانگین عملکرد ۳.۲ تن در هکتار، بیش‌ترین عملکرد کنجد در هکتار را در دنیا داشته است. بطور قطع عملکرد کشاورزان بالاتر و پایین‌تر از این عدد است و این اعداد تنها نشان‌دهنده میانگین عملکرد کنجد هستند. این افزایش عملکرد در هکتار کنجد در کشور لبنان طی سال‌های اخیر بوده است، درحالیکه در سال‌های گذشته کشورهای چین، هند، میانمار، تانزانیا و سودان و برخی دیگر کشورها آمار بالاتری نسبت به لبنان داشته اند.  

کشور عربستان نیز با وجود کم بودن منابع آبی، طی سال‌های گذشته پیشرفت قابل توجهی از نظر میانگین عملکرد کنجد داشته است (میانگین عملکرد ۲.۵ تن در هکتار). این درحالیست که میانگین عملکرد کنجد در ایران بسیار کمتر از میانگین این دو کشور و تنها ۶۹۰ کیلوگرم در هکتار است.

شاخص‌های مهم موثر بر افزایش عملکرد کنجد

یک سری از شاخص‌ها نقش اساسی بر عملکرد کنجد دارند که اگر بدرستی مورد توجه قرار نگیرند و در زمان درست اجرا نشوند، شاهد کاهش شدید عملکرد کنجد خواهیم بود. اهمیت این شاخص‌ها از آن جهت است که اگر با تکیه بر تجربه و علم بتوان بر روی این شاخص‌ها تأثیر مثبت داشت، عملکرد کنجد بسرعت، قابلیت افزایش دارد.

رقم مناسب منطقه

رقم مناسب کشت در هر منطقه متفاوت است و باید از ارقامی استفاده شود که با اقلیم منطقه سازگار باشند. به عنوان مثال ارقام مقاوم به ورس و ناشکوفا باید در مناطق بادخیز کشت شوند.

تاریخ کاشت مناسب هر منطقه با هدف افزایش عملکرد کنجد

عدم توجه به تاریخ کاشت مناسب در کنجد، قطع به یقین منجر به کاهش رشد رویشی و زایشی و در نهایت عملکرد کنجد خواهد شد. در کشور ما تاریخ کاشت ارقام کنجد در مناطق شمالی متفاوت با مناطق جنوبی است. بهترین تاریخ کاشت کنجد، باعث بیش تر بودن عملکرد در مقایسه با سایر تاریخ‌های کاشت می شود. تاریخ‌های کاشت دیر هنگام به علت کاهش طول دوره رشد و در نتیجه کاهش استفاده از منابع، هم منجر به کاهش عملکرد کنجد شده و هم ممکن است زمان برداشت با بارندگی‌های پائیزه مصادف شود.  

انتخاب بذر مناسب جهت کشت

اگر برای دستیابی به مناسب ترین عملکرد کنجد، بذر مناسبی کاشته نشود، افت عملکرد شدیدی مشاهده خواهد شد. کیفیت پایین بذر باعث کاهش درصد جوانه‌زنی شده و میزان بذر مصرفی برای رسیدن به تراکم مناسب را افزایش می دهد.

میزان بذر مصرفی کنجد

این شاخص نقش مهمی در تراکم مناسب بوته‌های کنجد در مزرعه دارد و اگر میزان بذر مصرفی بیش از حد باشد باعث مصرف حداکثری منابع آب و خاک شده و هیچ بوته‌ای رشد مناسبی نخواهد داشت. بسته به درصد جوانه زنی بذر ارقام کنجد، بطور میانگین ۶ تا ۷ کیلوگرم بذر کنجد برای یک هکتار توصیه شده است.

تراکم مناسب کاشت کنجد

توجه نکردن به فواصل بین بوته‌ها و ردیف ها در کشت کنجد باعث رشد نامطلوب بوته‌ها طی فاز رویشی و زایشی شده و بر عملکرد کنجد اثر منفی می‌گذارد. البته رعایت فواصل کاشت به رقم کنجد بسیار وابسته است و با توجه به تک شاخه و یا چند شاخه بودن رقم متفاوت خواهد بود.

عمق کاشت

با توجه به اینکه بذر کنجد ریز است، اگر عمق کاشت مناسب نباشد، مشکلاتی را بوجود خواهد آورد. اگر عمق کاشت زیاد باشد، بذر کنجد به هیچ وجه قادر به خروج از خاک نبوده و اگر هم جوانه بزند و از خاک بیرون آید، استقرار ضعیفی خواهد داشت. عمق کاشت کم نیز ممکن است قبل از ظهور گیاهچه سبب خورده شدن بذر توسط پرنده ها شده و اگر جوانه‌زنی صورت گیرد باز هم گیاهچه استقرار مناسبی ندارد.

استقرار مناسب گیاهچه

استقرار موفق گیاهچه وابسته به تعداد بوته مؤثر است و در نهایت بر عملکرد کنجد تأثیر زیادی دارد. استقرار مناسب را می‌توان با استفاده از روش‌های قوی کردن بذر (تقویت بنیه بذر) بدست آورد. برای استفاده از این روش‌ها می‌توان به بذرمال روی اشاره کرد.

تعداد کپسول در متر مربع

یکی دیگر از شاخص‌های موثر بر افزایش عملکرد کنجد، تعداد کپسول در مترمربع است. کپسول مؤثر در متر مربع به رقم کنجد (تک شاخه یا چند شاخه)، تراکم بوته‌ها، عمق کاشت و تغذیه مناسب بستگی دارد. مدیریت کشت کنجد به عواملی مانند تاریخ کاشت، میزان بذر مصرفی، استفاده از بذور پوشش دار شده، عمق کاشت و استقرار مناسب گیاهچه وابسته بوده و اگر این عوامل به درستی اجرا شوند، تعداد کپسول مؤثر در متر مربع افزایش خواهد داشت.

تعداد و وزن دانه در کپسول کنجد

فاکتورهای متعددی بر عملکرد کنجد موثراند که یکی از مهم‌ترین آن ها تعداد و وزن دانه در کپسول است. هر چند این شاخص وابسته به رقم کنجد (تک شاخه یا چندشاخه، شکوفا یا ناشکوفا) نیز است. در برنامه کوددهی کنجد به شاخص‌های عملکردی از جمله تعداد و وزن دانه در کپسول توجه ویژه‌ای شده است.

افزایش عملکرد کنجد: نتیجه‌گیری

اگر فرصت کافی برای مطالعه تمام بخش‌های مقاله افزایش عملکرد کنجد را نداشتید، موارد زیر خلاصه کلامی است که توجه به آن‌ خالی از لطف نیست!

• رعایت اصولی تکنیک های افزایش عملکرد در دستیابی به حداکثر عملکرد کنجد بسیار موثر است.
• رقم مناسب و تاریخ کاشت صحیح برای اقلیم هر منطقه، انتخاب بذر مناسب و مقدار بذر مصرفی در کنجد اهمیت زیادی در رسیدن به حداکثر عملکرد کنجد دارد.
• تکنیک های تیماردهی بذر نقش مهمی در حداکثر جوانه زنی و استقرار مناسب گیاهچه دارند.
• تراکم مناسب بوته ها، عمق کاشت و استفاده تلفیقی از کودهای زیستی و شیمیایی و برنامه غذایی اختصاصی برای کنجد در هر منطقه، راهکارهای مهمی برای موفقیت کشاورزان با تجربه و دانش است.

سؤالات متداول کشاورزان در ارتباط با افزایش تولید کنجد

• میزان بذر مورد نیاز برای هر هکتار کنجد چقدر است؟

تعیین مقدار بذر برای کنجد بستگی به نحوه کاشت (دستی یا مکانیزه)، کیفیت بذر، نحوه آماده‌سازی زمین و  …دارد. ولی به طور معمول برای هر هکتار زمین حدود ۶ تا ۷ کیلوگرم بذر کنجد مورد نیاز خواهد بود.

• تاریخ کاشت هر منطقه را از کجا تشخیص دهیم؟

برای دسترسی به بهترین تاریخ کاشت به مراکز جهاد کشاورزی و یا مراکز تحقیقات کشاورزی مناطق مراجعه کنید. تاریخ کاشت مناسب بر اساس الگوها و مدل‌های ریاضی بر اساس میزان دمای حداقل، دمای میانگین، میزان رطوبت، بارندگی و دیگر فاکتورها در مناطق مختلف توسط مراکز تحقیقاتی جهاد کشاورزی محاسبه می شود. البته در مقالات علمی که در این سال‌ها به چاپ رسیده است تعدادی از مناطق گزارش شده است که مستلزم جستجو در مقالات علمی در اینترنت است.

• چگونه درصد جوانه‌زنی کنجد را محاسبه کنیم؟

به طور تصادفی مقداری از توده بذر کنجد بردارید. از این توده بذری، به طور تصادفی ۱۰۰ عدد بذر را بشمارید و جدا کنید. داخل یک بشقاب دستمال کاغذی بگذارید و بذرها را روی آن قرار دهید. مقداری آب داخل بشقاب بریزید در حدی که نصف بذرها زیر آب رود ولی کامل زیر آب نباشد. در محیط داخل خانه و یا در جای نسبتا گرم بگذارید و هر چند ساعت رطوبت آن را چک کنید. اگر آب کم بود مقداری آب به آن اضافه کنید تا همیشه مرطوب باشد. پس از یک هفته تعداد بذرهایی که جوانه زده را بشمارید. مثلا اگر ۹۰ بذر جوانه زده بود درصد جوانه‌زنی ۹۰ درصد است. این کار را می‌توانید با تعداد کمتری بذر هم انجام دهید. اگر با ۵۰ بذر انجام دهید و ۴۰ بذر جوانه زده باشد، درصد جوانه‌زنی ۸۰ درصد است.

• تقویت بنیه بذر چیست و چه کودهایی برای قوی کردن بذر هستند؟

اگر کنجد بخوبی جوانه بزند و خوب سبز شود و گیاهچه قوی تولید کند، قطعا مشکلات رشد گیاه در مراحل بعد کمتر است و عملکرد نهایی بالاتر خواهد بود. به کارهایی که انجام می‌شود تا بذرها قوی شوند و توانایی تولید گیاهچه قوی داشته باشند، تقویت بنیه بذر می‌گوییم.

• خلوص بذر کنجد چگونه محاسبه می‌شود؟

به طور تصادفی مقداری از توده بذر کنجد بردارید. بذرهای سالم را از بقیه بذرها و ذرات (شامل بذرهای علف‌های هرز، بذرهای شکسته یا ناسالم، بقایای کاه یا کلش) جدا کنید. سپس به طور جداگانه آن‌ها را بشمارید. سپس تعداد بذرهای سالم را تقسیم بر تعداد کل بذرهای سالم و ناسالم کنید. عدد به دست آمده را در ۱۰۰ ضرب کنید. درصد خلوص بذر به دست می‌آید. مثلا اگر ۱۲۵ بذر سالم و ناسالم داشتید که ۱۰۵ تای آن سالم بود، درصد خلوص بذر شما ۸۴ درصد است.

• چطور بذرهای درشت‌تر را برای کاشت جدا کنیم؟

با استفاده از الک و یا بوجاری کردن بذرها، به راحتی میتوان بذرهای ریز و بذرهای علف‌های هرز را حذف کرد. در این شرایط بذرهایی که کشت می‌شود توان بیشتری برای جوانه زنی و تولید گیاهچه قوی خواهد داشت. همچنین خلوص بذر نیز افزایش یافته و یکنواختی در سبز شدن کنجد را نیز به همراه دارد.

یکی از مهمترین روش‌های قوی کردن بذر (تقویت بنیه بذر) بذرمال کردن است. در این روش مواد مختلفی با اهداف خاصی قبل از کاشت روی بذرها اسپری می‌شود.

• برای یکنواختی سبز شدن کنجد چه کارهایی می‌توان انجام داد؟

انتخاب بذر مناسب، قوی کردن بذر یا تقویت بنیه بذر، کاشت مکانیزه برای عمق کاشت یکنواخت، تسطیح مناسب و آبیاری مناسب (ترجیحاً قطره‌ای) راهکارهای مدیریتی برای یکنواختی در سبز شدن کنجد است.

• عمق مناسب کاشت کنجد چقدر است؟

عمق مناسب کاشت کنجد در خاک‌های سبک حدود ۳-۲ سانتی متر است. عمق بیشتر از این موجب تشکیل گیاهچه ضعیف خواهد شد. در خاک‌های متوسط عمق کاشت ۲-۱ سانتی‌متر مناسب است.

• برنامه غذایی مناسب را از کجا تهیه کنیم؟

از صفحه اصلی سایت دایان وارد قسمت دریافت برنامه غذایی شوید. سپس نوع محصول خود را انتخاب کرده و برنامه غذایی مناسب کشت خود را دریافت کنید.

• برای یکنواختی سبز شدن کنجد چه کارهایی می‌توان انجام داد؟

انتخاب بذر مناسب، قوی کردن بذر یا تقویت بنیه بذر، کاشت مکانیزه برای عمق کاشت یکنواخت، تسطیح مناسب و آبیاری مناسب (ترجیحاً قطره‌ای) راهکارهای مدیریتی برای یکنواختی در سبز شدن کنجد است.

• جهت استقرار مناسب بوته در مزرعه و باتوجه به اینکه گیاه در مرحله گیاهچه بسیار ضعیف است چه عملیاتی جهت تقویت استقرار در مزرعه قابل انجام است؟

جهت استقرار مناسب بوته و تقویت ساقه و ریشه بوته از کودهای حاوی سیلیکات پتاسیم میتوان استفاده نمود.

• چطور تعداد شاخه های بارده کنجد را افزایش دهیم؟

با انتخاب ارقام چند شاخه کنجد، تاریخ کاشت مناسب، عمق کاشت مناسب و تغذیه و کود مناسب می‌توانید تعداد شاخه های بارده موثر و عملکرد کنجد را افزایش دهید.

• برای جلوگیری از ورس کنجد چه می‌توان کرد؟

برای جلوگیری از ورس کنجد در مرحله اول مقدار بذر مصرفی نباید زیاد باشد. همچنین مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنی مثل اوره یا سولفات آمونیوم باعث رشد قدی و خوابیدگی کنجد خواهد شد. همچنین با توجه به تجربه سایر کشاورزان استفاده از کود سیلیکات پتاسیم در طی مراحل رشد باعث افزایش استحکام ساقه‌ها و کاهش ورس کنجد خواهد شد.

منابع کلیدی

+ Sesame Growing Guide. (2008). Sesaco. 
+ https://www.extension.iastate.edu/alternativeag/cropproduction/pdf/sesame_crop_guide.pdf