گرده افشانی خرما: مهم ترین کلید رسیدن به عملکرد

در گیاهانی مانند خرما که دو پایه هستند اگر گرده افشانی انجام نشود، عملا هیچ میوه ای تشکیل نشده و عملکردی هم نخواهید داشت.

یکی از مهمترین مراحل در مدیریت نخلستان‌ها، گرده افشانی خرما است که قطعا عملکرد نهایی به آن‌ وابسته است. اگر تجربه کم بودن تعداد میوه درختان خرما را دارید، از دلایل اصلی آن گرده افشانی نامناسب یا بطور کلی عدم گرده افشانی است.

در درختان خرما گل‌های نر و ماده روی پایه‌های جداگانه تشکیل می‌شوند و برای گرده افشانی خرما باید انتقال دانه گرده از گل نر به گل ماده انجام شود، به همین دلیل برای گرده افشانی مطلوب درختان خرما باید نکاتی را از جمله عوامل محیطی، سازگاری درختان نر و ماده، کیفیت گرده و روش مناسب گرده‌افشانی را مدنظر قرار دهید که در این مطلب به آن‌ها پرداخته ایم.

عوامل تاثیرگذار در گرده افشانی خرما

در همه درختان میوه، گرده افشانی اهمیت بسزایی دارد ولی باید برای دستیابی به عملکرد مطلوب یک سری موارد را مورد توجه قرار دهید. کشاورزان عزیزی که نخلستان خرما در مناطق جنوبی کشور دارند، توجه کنید که عدم گرده افشانی باکیفیت منجر به تولید میوه های پارتنوکارپ تا ۷۰ درصد شده که این خرماها هیچگونه ارزش اقتصادی نخواهند داشت.  

عوامل محیطی

اگر در مرحله‌ی گرده افشانی خرما شرایط اقلیمی منطقه مناسب نباشد، قطعا گرده افشانی باکیفیتی نخواهید داشت. به عنوان مثال دماهای روزانه پایین تر از ۲۰ درجه سانتیگراد روی گرده افشانی و باروری مطلوب اثر منفی می گذارد (دمای مطلوب گرده افشانی ۲۱ تا ۲۷ درجه سانتگیراد است). همچنین بارندگی در زمان گرده افشانی خرما منجر به شسته شدن دانه‌های گرده شده و احتمال تلقیح موثر و تشکیل میوه شدیدا کم خواهد شد. در بحث باد در منطقه نیز اگر باد ملایم باشد روی گرده افشانی اثر مخربی نداشته اما باد‌های شدید و طوفان منجر به اختلال در گرده افشانی خرما می شوند.

از نکته رطوبت باغ نیز نباید غافل شوید و توجه کنید که رطوبت بیش از حد در باغ در مرحله گرده افشانی منجر به کاهش موفقیت این پروسه مهم شده از این نظر که رطوبت بالا منجر به کاهش کیفیت گرده ها و عدم تلقیح موثر خواهد شد.

سازگاری درختان نر و ماده

در گرده‌ افشانی خرما، اگر سازگاری بین درخت نر و ماده وجود نداشته باشد، عملا گرده افشانی یا انجام نشده یا اگر هم صورت بگیرد، موثر نبوده و میوه های مناسبی تولید نخواهد شد. سازگاری گرده درختِ نر با ژن های کلاله و بافت های خامه و تخمدانِ گل ماده یک عامل ژنتیکی است و با توجه به اینکه ارقام مختلف از نظر بحث ژن ها متفاوت هستند، ممکن است دو رقم با هم سازگاری نداشته باشند. پس موفقیت گرده افشانی و تلقیح مناسب به سازگاری ارقام نر و ماده وابسته است و باید در نخلستان ها این مورد مهم مد نظر باغداران عزیز باشد.

زمان گرده افشانی

برای اینکه بدانید چه زمانی مناسب گرده افشانی است باید به شرایط اقلیمی منطقه توجه داشته باشید. با وجود اینکه طی سال های گذشته به علت تغییرات اقلیمی زمان گرده افشانی خرما در برخی مناطق به اصطلاح جلو افتاده یا زودتر صورت گرفته، اما غالبا در کشور ما، زمان گرده افشانی خرما از اوایل بهمن ماه آغاز شده و بسته به منطقه و رقم ممکن است تا اواخر اسفند ماه ادامه داشته باشد. بسته به ارقام باید به زمان آماده سازی گرده های درخت نر و نگهداری آن ها در مکان مناسب تا زمان پذیرش کلاله گل های ماده توجه کنید تا گرده افشانی موثری داشته باشید.

انتخاب گرده مناسب

اینکه چه نوع گرده ای در گرده افشانی موثر است بستگی به سازگاری پایه های نر و ماده خواهد داشت و باید توجه کافی به این مسئله داشته باشید. اما شرایط حفظ دانه گرده قبل از گرده افشانی برای رسیدن به نتیجه مطلوب و به اصطلاح گرده افشانی موثر بسیار مهم است. در نخلستان ها، قبل از باز شدن گل آذینِ درختان نر (خوش نر) آن را از درخت جدا کرده و در اتاقکی با شرایط مناسب (عدم رطوبت و دما مناسب) نگهداری می کنند تا زمان گرده افشانی مناسب برسد و سپس روی گل آذینِ درخت ماده قرار می دهند. دقت داشته باشید که بازه زمانی نگهداری دانه گرده طولانی نشود تا قوه نامیه گرده کاهش یابد (بین ۵ تا ۶ روز)، زیرا هر چه زمان نگهداری دانه گرده طولانی تر شود احتمال گرده افشانی موثر و تلقیح باکیفیت کاهش یافته و باید در زمان کوتاهی پس از برداشتِ گرده نر، عملیات گرده افشانی را انجام دهید.

روش های گرده افشانی خرما

گرده افشانی خرما می تواند به صورت طبیعی بوسیله باد یا حشرات و یا از طرق مصنوعی توسط انسان انجام شود.

گرده افشانی خرما به صورت طبیعی

گرده افشانی طبیعی خرما به وسیله باد و حشرات انجام می شود و برای تولید تجاری، کافی نیست و حتما باید درختان خرما را با روش‌های مصنوعی گرده افشانی شوند تا میوه دهی و عملکرد مناسبی در انتهای فصل رشد داشته باشید.

گرده افشانی خرما توسط انسان

همانطور که اشاره شد برای اینکه باردهی مناسبی از خرما داشته باشید نیاز است تا گرده افشانی به صورت مصنوعی انجام شود. روش‌های متنوعی برای گرده افشانی خرما به صورت مصنوعی وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم.

روش سنتی یا دستی

رایج ترین روش گرده افشانی خرما در کشور به صورت دستی است. در این روش گل نر را جدا کرده و تعدادی از خوشک‌های آن‌ها را به صورت وارونه درون گل آذین ماده قرار می‌دهند. برای اینکه احتمال تلقیح بیشتر شود توصیه می‌شود تا ابتدا خوشک‌ها را روی گل آذین ماده تکان داده تا گرده‌ها روی آن بریزد و بعد از قرار دادن بر روی گل آذین ماده، آن را محکم ببندند.

روش دیگر گرده افشانی خرما این است که قبل از آمادگی درختان ماده، گل آذین نر را از درخت جدا کرده و در شرایط مناسبی نگداری می کنند و پس از چند روز، گرده های خالص را با آرد یا برخی ترکیبات دیگر در نسبت‌های مشخص با هم مخلوط کرده و درون کیسه پارچه ای نازک قرار داده و با استفاده از چوب یا سایر ابزارها، محتویات درون کیسه را بر روی گل آذین‌های ماده تکان می‌دهند. برای اینکه تلقیح افزایش پیدا کند این عمل چندین بار تکرار می شود.

روش‌های مکانیکی

گرده افشانی مکانیکی یکی دیگر از روش‌هاست که با استفاده از ابزارهای مختلف از جمله دستگاه‌های پاشش گرده و پهباد‌ها و غیره انجام می‌شود. برای انجام آن نیاز به گرده خشک دارید و دقت کنید که گرده های شما باکیفیت باشند.

بهتر شدن گرده افشانی خرما با تغذیه و آبیاری

برای کلیه باغات برای رسیدن به نتیجه مطلوب نباید بحث تغذیه و آبیاری را فراموش کنید زیرا هر آنچه که در بحث گرده افشانی خرما انجام می دهید، یک طرفِ مسئله به دسترسی درخت به آب و عناصر غذایی بر می گردد.

تغذیه اصولی

برای بهبود شرایط گرده افشانی باید بعد از برداشت محصول خرما برای مصرف کود برنامه ریزی کنید تا نیاز درختان برطرف شود و گرده افشانی باکیفیتی داشته باشید. به دلیل دوپایه بودن درخت خرما و بحث انتقال گرده درخت نر به درخت ماده به کیفیت گرده ها و همچنین توانایی پذیرش اندام های ماده نیز باید توجه کنید که برای حل این مسئله، اگر به موقع تغذیه را انجام دهید قطعا کیفیت دانه گرده به بهبود گرده افشانی و تلقیح کمک بسزایی خواهد کرد. 

بسته به شرایط منطقه و خاک، استفاده از کودهای میکروبی باکتریایی (نیتروباکتر، فسفوباکتر و پتاس باکتر) حدودا یک ماه قبل از گرده افشانی به بهتر شدن شرایط جذب توسط ریشه ها و همچنین کودهای سیلیکات پتاسیم با هدف تقویت شرایط جذب ریشه ها و افزایش مقاومت برای بیماری های خاکزی مثمرثمر خواهد بود. برای سایر کودها نیز به دلیل اهمیتِ دو عنصر بور (Boron) و روی (Zinc) در گرده افشانی خرما، باید برای دسترسی ریشه به کودهای حاوی این عناصر برنامه ریزی کنید. البته از سایر کودها نیز غافل نشوید تا نیاز درختان خرما هم برای گرده افشانی و هم طی فصل رشد تامین شود.

پیشنهاد ما به کشاورزان عزیزی که نخلستان دارند، دریافت برنامه مصرف کود صحیح برای نخلستان است.

نکته مهم برای آبیاری ها در گرده افشانی خرما

چه در خرما و چه در سایر باغات، رعایت این نکته ضروری است که در تمام مراحل باید رطوبت کافی در خاک برای ریشه ها وجود داشته باشد اما نباید آبیاری های سنگین داشته باشید تا رطوبت در باغ افزایش نیابد. رطوبت بیش از حد در نخلستان طی مدت گرده افشانی خرما سبب عقیم شدن گرده ها و اختلال در این پروسه مهم شده و قطعا با کاهش گرده افشانی باکیفیت مواجه خواهید شد. پس این مورد بدین معنی نیست که خاک کاملا خشک باشد و درخت دچار شوک خشکی بشود. در نهایت اینکه در بحث آبیاری نخلستان ها باید همواره رطوبت لازم در خاک باشد تا مجبور نشوید در زمان گرده افشانی برای رفع نیاز آبیاری درختان آبیاری های سنگین داشته باشید.

سوالات متداول نخل داران در مورد گرده افشانی خرما

• زمان گرده افشانی خرما چه موقع است؟

گرده افشانی خرما بسته به اقلیم منطقه و رقم از اوایل بهمن ماه آغاز و ممکن است تا اواخر اسفندماه ادامه داشته باشد.

• گرده افشانی مکانیزه خرما چگونه انجام می شود؟

دستگاه‌های پاشش گرده و پهباد‌ها برای گرده افشانی خرما به صورت مکانیزه استفاده می شوند اما در کشور ما هنوز روش سنتی رواج دارد.

•  نحوه گرده افشانی خرما چگونه است؟

بوسیله انسان و به دو روش سنتی و مکانیکی انجام می شود. گرده افشانی سنتی که در بیش تر نقاط کشور همچنان از این روش استفاده می شود و در آن خوشه های نر قبل از باز شدن گل آذین ماده از درخت نر جداسازی شده و در شرایط مناسبی نگهداری می شوند و پس از رسیدن خوشه ماده، گرده ها را روی گل آذین ماده قرار می دهند. در روش مکانیکی نیز با پهباد یا دستگاه های پاشش گرده (یا سمپاش) این کار را انجام می دهند.

منابع

+ Date Palm Pollen: Features, Production, Extraction and Pollination Methods. 2021. Agronomy, 11 (3): 504. https://doi.org/10.3390/agronomy11030504
+ Effect of Pollination Technique on Agronomic and Physicochemical Characteristics of Date Palm Fruits (Phoenix dactylifera L.) cv. ‘Deglet Nour’. ۲۰۲۲. Horticultural Science and Technology, 30: 121-133. https://doi.org/10.7235/HORT.20220012

نگارش و تالیف: تیم تحقیق و توسعه دایان (شرکت دانش بنیان خوشه پروران زیست فناور). نشر این مطلب با ذکر منبع بلامانع است.