تمام باغداران برای رسیدن به نتیجه دلخواهشان باید به مدیریت باغشان توجه کنند که یکی از این موارد هَرَس درختان است و در صورتیکه این عملیات مهم به تاخیر بیفتد، اتفاقاتی از جمله کاهش تعداد میوه‌ها را شاهد خواهید بود.
از نظر لغوی در بسیاری منابع واژه هَرَس یعنی حذف شاخه‌های اضافی در درختان که عملیاتی است که از قدیم مورد توجه باغداران بوده است. در واقع هرس یعنی بخشی از درخت مانند شاخه، ریشه، برگ و گل را حذف کنیم. در کنار واژه هرس، واژه تربیت را نیز داریم که در واقع با هرس به تربیت درخت نیز کمک می‌کنیم. امروزه عملیات هرس درختان در برخی کشورها با دستگاه‌های خاص و مدرن انجام می‌شود ولی مهم‌ترین نکته آن، زمان هرس است که باعث نتیجه مطلوب شود.
آنچه در این مقاله می‌خوانید!
اهمیت هرس درختان
در درختان میوه، رشد رویشی طی فصل رشد اگر بطور مناسبی صورت نگیرد باعث برخی مشکلات از جمله کاهش باردهی درخت می‌شود و باغدار با یک سری عملیات مانند هرس این مسئله را مدیریت می‌کند. در واقع با هرس درختان، بین رشد رویشی و زایشی تعادل برقرار می‌کنید تا رشد شاخه و برگ‌ها مانع تولید جوانه‌های گل و سپس میوه نشود. علاوه بر این از نظر بهبود شرایط درخت باید شاخه‌های بیمار و غیربارده که فقط انرژی درخت را گرفته و ثمری ندارند نیز حذف شوند تا نتیجه بگیرید. در هرس به این موضوع نیز توجه کنید که هرس شدید منجر به از دست دادن بسیاری از ذخایر درخت شده و متاسفانه رشد جدید در فصل بعد بسیار با تاخیر خواهد بود و قطعا عملکرد هم کم است (استثنا در مورد انگور و کیوی وجود دارد).
نکته: در درختان میوه، محل قرار گرفتن جوانه‌های زایشی بسته به گونه متفاوت است (در برخی گونه‌ها روی شاخه یکساله ولی در برخی دیگر بر روی شاخه دو ساله جوانه‌های زایشی رشد می‌کنند) و در هرس باید به این مورد توجه کافی داشته باشید زیرا اگر شاخه‌هایی که جوانه زایشی دارند، قطع شوند مطمئنا تعداد میوه سال جاری شما کم خواهد بود.
فواید هرس درختان
تمام مواردی که یک باغدار برای میوه دادن درختانش انجام می‌دهد باید با هدفی باشد تا نتیجه درست را بدهد.
بهبود رشد رویشی
هرس نکردن درختان میوه باعث می‌شود که نور به شاخه‌های پایین و درون درخت نرسد در نتیجه این شاخه‌ها از بین می‌روند.
بطور کلی یکی از مهم‌ترین اهداف هرس کمک به بهتر شدن رشد جوانه‌های رویشی و افزایش نفوذ نور به داخل درخت است تا رشد زایشی مطلوب باشد. از آنجاییکه اولین فلش‌های رشدی هم در درختان شامل رشد رویشی است، پس با هرس درست به یکی از کلیدی‌ترین اهداف هرس که بهتر شدن شرایط رشد و فرم درخت است، می‌رسید و در ادامه نیز شاهد بهبود عملکرد خواهید بود. علاوه براین شرایط رشد و نمو بهتر شاخه‌ها در درختان میوه به گردش هوا درون تاج درخت نیز کمک شایانی می‌کند و در نتیجه احتمال بروز بیماری‌ها و رشد آفات نیز کم تر می‌شود.
بهبود رشد جوانه‌های گل و میوه‌ها
هدف نهایی باغدار افزایش تعداد میوه‌ها و البته افزایش کیفیت میوه‌ها نیز است که یکی از فواید هرس درختان همین مسئله بوده و خواهد بود. زمانیکه باغدار عزیز، هرس درختان را در زمان درست و به روشی اصولی انجام دهد، رشد برگ‌ها و شاخه‌ها در جهت بهتر شدن شرایط زایش درخت است و در نتیجه شاهد بهبود عملکرد و کیفیت خواهد بود. اینکه رشد رویشی چطور به رشد زایشی کمک می‌کند، سوالی است که برای برخی مطرح می‌شود. بهتر است بدانید زمانیکه شما شاخه‌های اضافی و بیمار را حذف می‌کنید، در واقع درخت به دنبال تولید جدید می‌رود و با شروع فصل، رشدِ جوانه‌های رویشی بسیار بهتر از شرایطی است که تاج درخت شلوغ باشد. با باز شدن جوانه‌های رویشی، برگ‌ها در همه بخش‌های درخت نور کافی را دریافت کرده و با فتوسنتز می‌توانند مواد غذایی کافی برای رشد جوانه‌های گل و سپس میوه‌ها را تولید کنند.
زمان هرس درختان
برخی افراد به دنبال زمان دقیق هرس درختان هستند اما بستگی به شرایط منطقه و باغ نمی‌توان دقیقا روز تعیین کرد اما بازه زمانی هرس درختان میوه را برای ناحیه خودتان در نظر بگیرید.
هرس یا تربیت درختان در دو زمان انجام می‌شود که یکی در زمستان و دیگری در بهار و تابستان است. بستگی به رقم و شرایط منطقه، هرس زمستانه درختان دانه دار مانند سیب و گلابی و به، به دلیل فرم رشدی و وزن بیش‌تر میوه ضروری است ولی در برخی هسته داران مانند آلبالو هرس خاصی طی زمستان انجام نمی‌شود مگر حذف شاخه‌های خشک و بیمار درخت که ضروری است. استثنا در مورد هسته دارانی مانند هلو وجود دارد و در هلو به دلیل رشد جوانه گل روی شاخه سال جاری باید هرس زمستانه انجام شود.
زمان هرس درخت انگور و کیوی در زمستان است که بسیار اهمیت دارد از این نظر که جوانه‌های زایشی این درختان بر روی شاخه همان سال تشکیل می‌شود و باید هرس قبل از شروع فصل رشد و به صورت سنگین انجام شود تا شاخه‌های جدید رشد کنند و جوانه‌های زایشی هم بر روی آن‌ها رشد خواهند کرد.
هرس درختان در زمستان
در مناطق معتدله زمان هرس درختان خزان کننده، بحث مهمی است از این نظر که نباید با قطع شاخه‌ها منجر به حساسیت درختان نسبت به سرما شوید. نکته آن هم این است که با انجام هرس و قطع شاخه‌ها در واقع روی درخت زخم ایجاد می‌شود و همان محل بریده شده تبدیل به مکانی می‌شود که آسیب سرما براحتی به داخل درخت نفوذ کند و باعث تخریب بافت‌ها شود. در واقع باید دما برای ترمیم این زخم‌ها مناسب باشد و در صورتیکه پس از هرس، در منطقه دما به یخ زدگی برسد قطع به یقین درختان آسیب جدی می‌بینند. بنابراین زمان هرس باید بعد از تمام شدن یخبندان منطقه باشد که این زمان بسته به منطقه تاریخ‌های متفاوتی خواهد بود ولی معمولا در کشور ما یخبندان‌های بسیاری مناطق تا اوایل بهمن ماه تمام می‌شود و اواسط بهمن تا اوایل اسفندماه زمان مناسبی برای هرس درختان است.
زمان هرس درختان مرکبات در مناطق شمالی و جنوبی متفاوت است. در مرکبات شمال کشور بسته به رقم مثلا در ارقام نارنگی از مهرماه هرس آغاز شده ولی در ارقام پرتقال اواخر آذرماه زمان مناسبی برای هرس است. در مرکبات جنوب نیز زمان هرس از اوایل تا اواخر آبان ماه است از این جهت که گلدهی مرکبات جنوب بسته به رقم از دیماه شروع می‌شود و بهتر است قبل از گلدهی هرس انجام شود.
نکته: میزان هرس مرکبات باید بین ۱۰ تا ۱۵ درصد باشد تا ذخایر درخت از دست نرود و رشد جوانه‌های زایشی و گل‌ها دچار اختلال نشود.
پیشنهاد می‌شود که برای جلوگیری از آسیب بعد از هرس، محل‌های برش را با چسب پیوند یا مواد ضدعفونی کننده، به اصطلاح ببندید تا نفوذ عواملی مانند سرما و یا عوامل بیماریزا کاهش یابد.
هرس درختان در فصل رشد
هرس درختان در بهار و تابستان در همه درختان و هر ساله انجام نمی‌شود، مگر در مناطقی که رشد درختان بسیار زیاد است و نور به دلیل حجم بالای شاخه و برگ وارد کانوپی نشده و تهویه هم بخوبی انجام نمی‌شود که این مورد در استان گلستان که رشد هسته داران مانند هلو و شلیل بسیار زیاد است مشاهده می‌شود و باید این هرس به صورت هرس سرشاخه‌ها باشد نه اینکه کل شاخه قطع شود و به درخت آسیب بزند.
نکات برای هرس ریشه درختان
باغداران عزیز توجه داشته باشید که مطالعات روز دنیا نشون داده که بطور کلی هرس ریشه بجز در موارد بسیار خاص توصیه نمی‌شود زیرا معایب بسیاری بخصوص برای درختان بالغ باغ شما دارد. در واقع شما با هرس ریشه زمینه جذب آب و مواد غذایی را در ریشه بسیار کم کرده چون در نوک ریشه‌ها بخش‌هایی است بنام ریشه‌های مویین که وظیفه جذب آب و عناصر غذایی را به عهده دارند و زمانیکه شما ریشه را هرس کنید در واقع این ریشه‌های مویین را قطع کرده و دیگر درخت قادر به جذب نیست. در واقع هرس ریشه خسارت جبران ناپذیری به درخت شما وارد می‌کند و حتی ممکن است کل درخت خشک شود.
موارد تغذیه‌ای مهم برای هرس درختان
باغداران عزیز برای باغتان همواره باید موارد مدیریت تغذیه را رعایت کنید تا شرایط خوبی را از نظر رشد چه در فصل خواب و چه در زمان باردهی درختان داشته باشید. در هرس و طی خواب درختان موارد کوددهی را رعایت کنید تا باغ شما به شرایط تنش مقاوم شود و چون بعد از هرس برش‌هایی روی درختان ایجاد شده و در اصطلاح زخم ایجاد شده، پس باید مدیریت مصرف کودها طوری باشد که در صورت بروز سرما، از محل برش‌ها آسیبی به درختان باغ وارد نشود. ضمن اینکه برش‌های هرس محل ورود عوامل بیماری زا و یا آفات نیز هستند ولی اگر تغذیه درست و اصولی داشته باشید، خسارت بسیار کم‌تر از شرایطی است که مدیریت کوددهی رعایت نشده است.
چند سوال مهم برای هرس درختان
- زمان دقیق هرس درختان چه موقع است؟
بسته به شرایط منطقه زمان دقیق هرس فرق می‌کند. هرس در مناطق سردسیر و معتدله باید بعد از رفع خطر سرما و یخبندان باشد واگرنه باعث آسیب جدی به درختان خواهد شد.
- چه روشی برای هرس درختان مناسب است؟
برای همه درختان نمی‌توان از یک روش ثابت برای هرس استفاده کرد و بسته به فرم رشدی و فنولوژی درخت، روش هرس متفاوت است.
منابع
+ https://extension.psu.edu/tree-fruit-cold-hardiness-pruning-effects
+ A review of pruning fruit trees. 2018. 2nd International Workshop on Renewable Energy and Development.
نگارش و تالیف: تیم تحقیق و توسعه دایان (شرکت دانش بنیان خوشه پروران زیست فناور). نشر این مطلب با ذکر منبع بلامانع است.