پی‌اچ (pH) یکی از مهمترین ویژگی‌های شیمیایی خاک است که تاثیر زیادی در حلالیت عناصر غذایی و فعالیت میکروارگانیسم‌ها در خاک دارد. نکته مهم این است که pH خاک کشاورزی باید در محدوده بهینه قرار داشته باشد. درغیراین‌صورت کاهش تولید اتفاق خواهد افتاد.
آنچه در این مقاله می‌خوانید!
درصورت متعادل نبودن pH در خاک، باید اقداماتی جهت تنظیم آن صورت گیرد که در ادامه مقاله به آنها خواهیم پرداخت.
pH (پی‌اچ) خاک چیست؟
پی‌اچ (pH) یک ویژگی شیمیایی از خاک است که میزان اسیدی یا قلیایی بودن خاک را نشان می‌دهد. مقدار این صفت بین 0 تا 14 متغیر است.
خاک‌های کشاورزی از لحاظ pH در سه دسته قرار دارند.
- خاک اسیدی (pH زیر 7)
- خاک خنثی (pH برابر 7)
- خاک قلیایی (pH بالای 7)
توجه مهم: کاهش یا افزایش یک واحد در پی‌اچ باعث می‌شود خاک مورد نظر 10 به توان یک برابر اسیدی یا قلیایی شود. حال اگر به pH خاک مورد نظر 2 واحد کم یا اضافه شود، میزان اسیدی یا قلیائیت آن 10 به توان 2 برابر یعنی 100 برابر می‌شود.
اهمیت pH خاک در کشاورزی
میزان پی‌اچ در خاک کشاورزی از جنبه‌های مختلف دارای اهمیت است و باید اقدامات لازم جهت تنظیم آن انجام شود. از مهمترین مواردی که pH روی آن تاثیر دارد، حلالیت عناصر غذایی درخاک و فراهمی آن برای ریشه گیاهان است.
تاثیر pH بر فراهمی عناصر غذایی برای ریشه گیاهان
pH خاک بر حلالیت و در دسترس بودن مواد غذایی ضروری برای رشد گیاهان تأثیر می‌گذارد.
حلالیت، در دسترس بودن و جذب عناصر غذایی مختلف برای ریشه گیاهان اغلب در محدوده pH خاص اتفاق می‌افتد.
- در خاک‌های خیلی اسیدی، بسیاری از عناصر غذایی مانند فسفر، پتاسیم، کلسیم و منیزیم حلالیت کمتری داشته و جذب نمی‌شوند. این موضوع می‌تواند باعث کمبود عناصر غذایی و کاهش عملکرد شود.
- در خاک‌های قلیایی (PH بالای 7.5)، بعضی از مواد غذایی مانند آهن، منگنز و روی بصورت نامحلول درآمده و جذب نمی‌شوند.
بطورکلی در pHهای خیلی بالا یا پایین عناصر غذایی نامحلول شده و از دسترس ریشه گیاهان خارج می‌شوند. حتی کودهایی که به خاک اضافه می‌شوند، درصورت نامتعادل بودن pH جذب نخواهند شد. محدوده بهینه pH خاک برای حلالیت و جذب اکثر عناصر غذایی، پی‌اچ 6 تا 7 است.
فعالیت میکروارگانیسم‌ها تحت تاثیر pH خاک
pH بر فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک تاثیر مستقیم دارد. بسیاری از میکروارگانیسم‌ها مثل باکتری‌ها و قارچ‌های مفید نقش مهمی در چرخه مواد غذایی و سلامت خاک دارند. این میکروارگانیسم‌ها برای فعالیت نیاز به محدوده pH بهینه دارند. pH های نامتعادل فعالیت میکروبی را مختل کرده و تولید محصولات کشاورزی با محدودیت مواجه می‌شود.
تاثیر پی‌اچ بر فرآیندهای بیولوژیکی خاک
pH خاک بر فرآیندهای بیولوژیکی مختلف در خاک از جمله فعالیت آنزیم‌ها و تجزیه مواد آلی تأثیر می‌گذارد. آنزیم‌هایی که مسئول تجزیه مواد آلی و سایر فرآیندهای بیولوژیکی هستند، در محدوده pH خاصی بصورت بهینه عمل می‌کنند. در پی‌اچ‌های غیربهینه این فرآیندها کند و یا متوقف می‌شود.
رشد و نمو گیاهان تحت تاثیر pH خاک
گیاهان مختلف در محدوده‌های pH متفاوت رشد و تولید مطلوبی دارند. بعضی از آنها خاک‌های اسیدی و برخی دیگر خاک‌های خنثی تا کمی قلیایی را ترجیح می‌دهند. بنابراین تنظیم pH خاک برای فراهم کردن بستر مناسب برای رشد و نمو گیاهان اهمیت زیادی دارند.
نقش pH خاک روی اثربخشی علف‌کش‌ها
اثربخشی علف‌کش‌های خاک مصرف وابسته به pH خاک است. برخی از علف‌کش‌ها برای اثربخشی به pH خاصی نیاز دارند، به این معنی که سطح pH می‌تواند بر کنترل علف‌های هرز تأثیر بگذارد.
نحوه تنظیم pH خاک
سوالات زیادی در این ارتباط مطرح می‌شود، اینکه چگونه pH خاک را تنظیم کنیم؟ چطور pH خاک را کاهش دهیم و یا چگونه pH خاک را بالا ببریم؟
توجه شود که قبل از هرگونه اقدام، باید آزمون خاک انجام داده باشید و براساس نتایج آزمایش خاک اقدام به تنظیم pH خاک کنید.
چگونه pH خاک را کاهش دهیم؟
توجه شود که تنظیم pH در خاک کشاورزی کاری دشوار و نیاز به زمان دارد. هرگونه عملیات و موادی که pH خاک را به سرعت تغییر دهد، برای اکوسیستم خاک بسیار مضر است.
افزودن برخی مواد اسیدی مثل سولفوریک اسید به خاک می‌تواند باعث آسیب به فلور میکروبی و ساختار خاک شود و گزینه مناسبی برای تنظیم pH خاک نیست.
در بازار برخی مواد کودی باهدف کاهش pH خاک عرضه می‌شوند که ازجمله آنها می‌توان کودهای انفوریک اسید را مثال زد. این کودها حاوی برخی عناصر غذایی مثل گوگرد و نیتروژن هستند. این مواد اثرگذاری معنی‌دار روی کاهش چشمگیر pH ندارند.
بهترین گزینه برای کاهش pH خاک یعنی اسیدی کردن آن استفاده از گوگرد خالص (بالای 90%) به همراه باکتری‌های اکسیدکننده آن است. برای این‌کار می‌توان از گوگرد گرانول یا پاستیلی با خلوص بالای 90 درصد استفاده کرد.
باکتری‌های خاک، گوگرد عنصری را با اکسیژن و آب ترکیب و اسیدسولفوریک تولید می‌کنند و از این‌طریق خاک اسیدی می‌شود. برای اختلاط بهتر گوگرد با خاک، توصیه می‌شود بعد از مصرف آن، خاکورزی انجام شود. اسیدی شدن خاک ممکن است نیاز به زمان زیادی داشته باشد.
در جدول زیر مقادیر حدودی گوگرد خالص (عنصری) برای کاهش pH در خاک‌های لوم سیلتی تا عمق 15 سانتی‌متری توصیه شده است.
مقادیر گوگرد بصورت کیلوگرم در هکتار گزارش شده‌اند. در خاک‌های شنی، مقادیر توصیه شده در جدول را حدود 30 درصد کاهش دهید و در خاک‌های رسی مقادیر را 50 درصد افزایش دهید. (منبع جدول بالا)
از مصرف مقادیر بالاتر از 500 کیلوگرم گوگرد در هکتار در یک مرحله خودداری کنید. اگر مقادیر بالاتر مورد نیاز بود، کوددهی را بصورت تقسیطی و در چند مرحله (با فواصل 2 ماهه) انجام دهید.
افزایش pH خاک
خاک‌های ایران معمولا pH قلیایی دارند و اقدامات لازم باید در جهت کاهش pH خاک انجام شوند. اما اگر براساس نتایج آزمایشات، خاک مزرعه یا باغ دارای pH خیلی اسیدی بود، استفاده از کودهای شیمیایی و همچنین باتوجه به خاصیت بافری خاک به مرور pH خاک تنظیم خواهد شد. استفاده از کودهای کلسیمی و همچنین پتاسه می‌توانند pH خاک را افزایش دهند.
توجه‌شود که افزایش بی‌رویه pH می‌تواند باعث کاهش دسترسی ریشه گیاهان به عناصری مثل آهن، روی، منگنز و … شود.
پاسخ به چند سوال رایج درباره تنظیم pH خاک کشاورزی
- برای تنظیم pH از چه موادی استفاده کنم؟
از مصرف هرگونه موادی که به سرعت پی‌اچ را تغییر می‌دهند خودداری کنید. این مواد باعث آسیب به خاک می‌شوند. بهترین گزینه برای تنظیم pH خاک، استفاده از گوگرد خالص به همراه باکتری‌های اکسیدکننده آن است که در مقاله بطورکامل شرح داده شده است.
- برای تنظیم pH از چه نوع گوگردی استفاده کنم؟
برای تنظیم pH از گوگردهای گرانول یا پاستیلی خالص در کنار کودهای باکتریایی اکسیدکننده آن استفاده کنید.
- چگونه pH خاک را پایین بیاوریم؟
توجه شود که فرآیند اصولی تنظیم و بطورکلی کاهش pH خاک زمان‌بر و نیاز به دقت زیادی دارد. برای این‌کار می‌توان از گوگرد استفاده کرد. مقادیر و روش صحیح مصرف در داخل مقاله شرح داده شده است.
اگر در ارتباط با تنظیم pH خاک کشاورزی سوال، پیشنهاد و تجربه‌ای دارید در بخش نظرات همین صفحه با ما به اشتراک بگذارید.