نکاتی برای شوری خاک در مزرعه و باغ

متاسفانه شوری خاک از جمله مشکلاتی است که در ایران و دنیا خسارت زیادی به دنبال دارد و هنوز برخی افراد نمی‌دانند که شوری خاک‌های دنیا هر روز بیش‌‌تر شده و ‌می‌تواند برای تولید محصولات کشاورزی ضرر داشته باشد. سالانه حدود ۲،۴ میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی به دلیل شوری خاک، قابل کشت و بهره‌برداری نیستند و این آمار به دلیل کاهش بارندگی‌ها ممکن است بیش‌‌تر نیز شود.

در این محتوا آموزشی سعی داریم که موارد و مشکلات شوری خاک در مزارع و باغات را برای شما کشاورزان عزیز روشن کنیم تا بتوانیم با برخی راهکارهای اصولی تا حدودی از خسارات جبران ناپذیر شوری جلوگیری کنیم.

چند نکته کلیدی برای شوری خاک

از جنبه علمی برای شوری خاک باید چند نکته کلیدی را بررسی کنیم تا به راهکار درست برسیم. اما یک نکته در بحث شوری خاک بسیار مهم است و آن هم این است که شوری تنها به معنی وجود نمک سدیم کلرید نیست و بسیاری دیگر از نمک‌ها در خاک حضور دارند که منجر به شوری شده و گاهی نیز ممکن است اثراتی غیر از شوری داشته باشند. در ادامه این موضوع برایتان روشن خواهد شد.

شوری چیست؟

شوری خاک وقتی برای کشت‌ها یا باغ شما مشکل ایجاد ‌می‌کند که غلظت نمک‌هایی که در خاک حل ‌می‌شوند، در منطقه رشد ریشه به حدی زیاد شود که از رشد مطلوب گیاه جلوگیری کند. اما در اینجا یک سوال مطرح ‌می‌شود که کاتیون‌ها و آنیون‌هایی که منجر به شوری ‌می‌شوند، کدامند؟ برای رسیدن به جواب باید بدانید که کاتیون‌هایی که منجر به شوری ‌می‌شوند از جمله سدیم، کلسیم، منیزیم و آنیون‌هایی مانند کلراید، سولفات و بی‌کربنات‌ها هستند. برخی ترکیبات مانند کربنات‌ها اگر pH خاک از ۸ بالاتر برود، مشکل‌ساز است و برخی دیگر عناصر مانند بور (Boron) نیز در آب‌های زیرزمینی زیاد است ولی در آب‌های سطحی مقدار آن پایین بوده است.

پیشنهاد می کنیم برای اطلاعات تکمیلی، پادکست چالش های کشاورزی در شرایط شور را بشنوید.

چه اتفاقی باعث شوری خاک و آب ‌می‌شود؟

برای درک بهتر شوری خاک و آب ابتدا باید نمک‌ها را بشناسید. در طبیعت نمک‌های مختلفی وجود دارد که انسان نیز ‌می‌تواند از طریق فرآیندهای شیمیایی آن‌ها را تولید کند. دقت داشته باشید که در برخی مواقع نمک‌ها اثرات مفیدی برای رشد گیاهان دارند اما افزایش غلظت نمک‌ها یا برهمکنش چند نمک منجر به اثرات منفی بر عملکرد گیاهان خواهد شد.

دو اتفاق کلی در جریان شوری خاک رخ ‌می‌دهد که اولین آن، این است که به دلیل افزایش پتانسیل اسمزی خاک، ریشه‌ها قادر به جذب آب نبوده و با کمبود رطوبت مواجه ‌می‌شوند و قطعا رشدشان کم و در موارد شدید از بین ‌می‌روند. دومین اتفاق این است که در ادامه سمیت یون‌های موجود در خاک منجر به جذب یون‌های کلرید و سدیم توسط ریشه‌ها شده و ورود این یون‌ها به گیاه، خسارات زیادی را به بار ‌می‌آورد از این جهت که مانع جذب عناصر غذایی ضروری ‌می‌شود.

علائم و خسارت شوری خاک

یکی از علائم عمومی خسارت شوری خاک و آب در گیاهان، سوختگی برگ‌ها است که در نهایت منجر به ریزش برگ‌ها و کاهش رشد و عملکرد خواهد شد. این علامتی است که شما در بالای خاک بخاطر خسارت شوری خاک ‌می‌بینید اما مشکل اصلی در ناحیه ریشه اتفاق ‌می‌افتد. در واقع در ناحیه ریشه، زیاد بودن نمک‌ها منجر به عدم جذب توسط ریشه‌ها شده و در نتیجه رشد کلی گیاه تحت تاثیر قرار ‌می‌گیرد. در درازمدت نیز آثار تنش شوری منجر به از بین رفتن ساختار خاک شده که عمدتا به دلیل حضور سدیم در خاک است. همچنین تهویه خاک شدیدا کم شده و از رشد ریشه‌ها نیز جلوگیری ‌می‌شود.  

عوامل شوری خاک

در بررسی شوری به فاکتورهایی که باعث این اتفاق ‌می‌شوند، توجه کنید.

مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی

کودهای شیمیایی دارای نمک هستند و در جریان باشید که بسیاری از خاک‌ها در دنیا به دلیل مصرف بی رویه کودهای شیمیایی شور شده‌اند و رو به نابودی هستند. تصور اشتباهی است که هر چه کود بیش‌‌تری مصرف کنیم، نتیجه بهتری ‌می‌گیریم و عملکرد بیش‌‌تر ‌می‌شود. زمانیکه بدون برنامه‌ریزی و بدون در نظر گرفتن نیاز مزرعه یا باغتان از کودهای شیمیایی استفاده کنید، ریشه قادر به جذب نیست و در نتیجه کودها درون خاک تجمع یافته و به مرور زمان شوری خاک زیاد شده و به گیاه آسیب ‌می‌زند.

کمبود منابع آبی و کاهش بارش‌ها

بسیاری از مناطق کشاورزی دنیا تحت تاثیر خشکی به دلیل کم شدن بارش‌ها هستند و همین بحث منجر به شور شدن خاک‌ها ‌می‌شود. سوال مهم این است که کاهش بارش‌ها چگونه باعث شوری خاک‌ها ‌می‌شود؟ در پاسخ باید توجه کنید که در مناطقی که خشک و نیمه خشک هستند، میزان تبخیر از سطح خاک بالاست و همین مسئله در صورت کم شدن بارش‌ها تشدید نیز ‌می‌شود از این جهت که اگر بارانی نبارد نمک‌ها از ناحیه ریشه شسته نمی‌شوند. در نتیجه هر چه رطوبت خاک کم‌‌تر باشد میزان نمک‌ها به تدریج به دلیل مصرف کودها و تبخیر بیش‌‌تر شده و برای مزارع و باغات شما مضر خواهد بود. متاسفانه به دلیل همین کمبود منابع آبی بسیاری کشاورزان برای برخی عملیات مانند محلول پاشی‌ها از آب شور استفاده می‌کنند که آسیب‌های جبران ناپذیری را به دنبال دارد.

با توجه به نکته‌ای که گفته شد، پیشنهاد می‌کنیم برای اطلاعات تکمیلی محتوا آموزشی محلول پاشی با آب شور در باغات و مزارع را مطالعه کنید.

مصرف کودهای دامی و کمپوست‌ها

کودهای دامی یا حیوانی و کمپوست‌ها از سالیان گذشته باعث شوری خاک‌ها و افزایش آسیب به مزارع و باغات شده اند، چراکه میزان شوری این کودها بسیار بالا است. بطور کلی مصرف کودهای دامی و کمپوست‌هایی که بخوبی فرآوری نشده‌اند توصیه نمی‌شود اما در صورتیکه به مصرف این کودها تمایل دارید باید به میزان کم و همچنین کودهایی را مصرف کنید که کاملا فرآوری شده‌اند.

چند راهکار برای مدیریت شوری خاک در مزرعه و باغ

تیم ما در تمام محتواهای آموزشی یک سری راهکار برای کاهش خسارت به مزارع و باغات را ارائه ‌می‌کند که با رعایت آن‌ها ‌می‌توانید نتیجه بهتری از کشت بگیرید.

رعایت برنامه کوددهی در جهت کاهش خسارت شوری خاک

چندین سال است که بسیاری محققان تلاش ‌می‌کنند تا مصرف بی رویه کودها بخصوص کودهای شیمیایی کم شود، از این جهت که از اصلی‌‌ترین دلایل شوری خاک، کودهای شیمیایی هستند. اگر با برنامه ریزی و بسته به نیاز گیاه و کشت مزرعه یا باغتان از کودها استفاده کنید، تا حدی زیادی مانع شوری خاک ‌می‌شوید. یکی از این موارد مهم مصرف باکتری‌ها است، با این هدف که باکتری‌های مفید به حلالیت عناصر در خاک کمک کرده و همچنین برای تنظیم pH خاک مفید بوده و دیگر نیاز به مصرف زیاد از حد کودهای شیمیایی نیست.

برای راهنمایی دریافت برنامه غذایی همراهتان هستیم.

استفاده از مالچ برای کاهش شوری خاک

مالچ یا خاکپوش به لایه ای از مواد گفته ‌می‌شوند که با کمک آن‌ها سطح خاک پوشانده ‌می‌شود و یکی از اهداف استفاده از مالچ‌ها کاهش تبخیر از سطح خاک در جهت کاهش شوری است. انواع مختلفی از مالچ‌ها وجود دارند که به طور کلی به دو دسته کلی غیر‌آلی و آلی تقسیم ‌می‌شوند که بسته به شرایط ‌می‌توانید در جهت کاهش شوری خاک مزرعه و باغ استفاده کنید. از جمله مالچ‌های غیرآلی انواعی از جنس پلاستیک‌اند که در انواع تیره علاوه بر کاهش تبخیر از سطح خاک، برای کنترل علف‌های هرز نیز به کار ‌می‌روند. اما مشکل این مالچ‌ها این است که غیرقابل تجزیه‌اند و بقایای آن‌ها باعث آلودگی‌های زیست محیطی ‌می‌شود.

نوع دیگر مالچ‌ها، مالچ‌های آلی هستند که منشا طبیعی دارند و با محیط زیست سازگارند، همچنین قابلیت تجزیه و جذب دارند اما باید از عدم آلودگی مواد اولیه مورد استفاده در این مالچ‌ها (به خصوص از نداشتن علف‌های هرز) اطمینان حاصل کنید. یکی از مالچ‌های آلی رایج، برگ‌ها هستند که به صورت برگ‌های خشک و یا خاکبرگ مورد استفاده قرار ‌می‌گیرند. کاه و کلش، خرده چوب، خاک اره و پوست درخت از انواع دیگر مالچ‌های آلی هستند اما در کاربرد این مالچ‌ها باید به نبود مواد سمی ‌توجه کنید.

مصرف اصلاح کننده‌های خاک

برخی‌‌ترکیبات ‌می‌توانند به بهبود شرایط شوری خاک کمک کنند اما میزان مصرف این اصلاح کنندگان بسیار وابسته به شرایط است و اگر بیش از حد مصرف شوند مشکلاتی را ایجاد خواهند کرد. یکی از این ‌ترکیبات، گوگرد است که البته باید همراه با باکتری‌های اکسیدکننده گوگرد مصرف شود تا گوگرد در خاک حل شود. مصرف گوگرد منجر به کاهش pH شده و این مسئله به افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک از جمله باکتری‌های مفید بسیار کمک ‌می‌کند و باکتری‌ها نیز با فعالیت‌شان ‌می‌توانند به کاهش شوری خاک کمک کنند. یک ترکیب دیگر که برای کاهش شوری خاک توصیه ‌می‌شود، سولفات کلسیم خالص است که بشرط خلوص مفید است و منظور ما در اینجا به هیچ وجه گچ معدنی نیست زیرا گچ‌های معدنی دارای نمک هستند و مصرف آن‌ها نه تنها به کاهش شوری خاک کمک نکرده بلکه شوری را بیش‌‌تر هم ‌می‌کنند.  

آبشویی

اینکه از روش آبشویی در جهت کاهش شوری خاک مزارع و باغات بتوانید بهره ببرید بسیار خوب است اما به دلیل کاهش منابع آبی در کشور نمی‌توان این راهکار را در همه موارد توصیه کرد. ضمن اینکه برای آبشویی مزارع و باغات در شرایط شوری خاک باید دو شرط اصلی رعایت بشود تا آبشویی مفید باشد در غیراینصورت هیچ کمکی به کاهش شوری خاک نخواهد کرد. اولین شرط این است که آبشویی با آبی انجام شود که EC آن کم‌‌تر از شوری خاک همان منطقه باشد و دومین شرط هم داشتن زهکش است تا نمک بعد از آبشویی از زمین خارج شود. اگر زهکش مناسبی برای مزرعه یا باغتان وجود ندارد، بعد از آبشویی نمک‌های خاک به پایین‌‌تر از ناحیه ریشه تا حدودی هدایت ‌می‌شوند اما به دلیل عدم وجود زهکش پس از مدتی نمک‌ها به ناحیه ریشه بر ‌می‌گردند و بسیار مشکل ساز خواهد بود. 

ارقام و پایه‌های متحمل به شوری

هم در بحث گیاهان زراعی و هم در باغات با انتخاب مناسب رقم یا پایه ‌می‌توانید تا حدودی خسارت شوری را کم کنید اما این بدین معنی نیست که شوری دیگر آسیب نمی‌زند. اگر از ارقام متحمل یا مقاوم به شوری هم در کشت خود استفاده کرده‌اید، باز هم باید موارد مدیریتی برای بهبود رشد و عملکرد در شرایط شوری را رعایت کنید. تحقیقات برای اصلاح ارقام مقاوم در گیاهان زراعی و پایه‌های رویشی در باغات در جهت بهبود مقاومت به شوری همواره در حال انجام است ولی باید برای هر منطقه نیز رقم اصلاح شده مورد بررسی قرار بگیرد تا نتیجه مطلوبی داشته باشد. 

چند سوال مهم در مورد شوری خاک مزارع و باغات

• آیا کود اصلاح کننده شوری خاک وجود دارد؟

خیر، یک کود خاص نمی‌تواند به کاهش شوری و یا اصلاح آن کمک کند. اما برخی ترکیبات مانند گوگرد و سولفات کلسیم خالص تا حدودی ‌می‌توانند به کاهش شوری کمک کنند. مصرف باکتری‌های مفید نیز در پروسه کاهش شوری خاک می توانند مفید باشند.

• آیا رفع شوری خاک امکان پذیر است؟

شما نمی‌توانید بطور کامل شوری خاک را از بین ببرید اما با مدیریت کوددهی، آبشویی بشرط زهکش و آب کافی در منطقه، استفاده از اصلاح کنندگان خاک به میزان کافی به همراه باکتری‌های مفید تا حد زیادی به کنترل شوری کمک ‌می‌کنید.

• آیا اصلاح خاک شور با گچ امکان پذیر است؟

در صورتیکه گچ یعنی سولفات کلسیم خالص باشد و معدنی نباشد ‌می‌تواند تا حدودی به اصلاح خاک شور کمک کند اما اگر از گچ‌های معدنی استفاده کنید، به دلیل شور بودن این ترکیبات نه تنها به اصلاح خاک شور کمکی نمی‌شود بلکه منجر به شور شدن بیشتر خاک خواهد شد.

منابع

+ Soil Management Guide. 2008. Manitoba Agriculture, Food and Rural Initiatives. 
+ Effectiveness of Soil Salinity Management Practices in Basin-irrigated Pecan Orchards. 2011. HortTechnology, 21 (5): 569-576. 

نگارش و تالیف: تیم تحقیق و توسعه دایان (شرکت دانش بنیان خوشه پروران زیست فناور). نشر این مطلب با ذکر منبع بلامانع است.