ریزش میوه درختان (ویرایش ۱۴۰۱)

برای مدیریت درست و اصولی باغات میوه باید در تمام مراحل رشد رویشی و زایشی، عوامل محیطی را در کنار فیزیولوژی درختان در نظر بگیریم تا در صورت بروز هر گونه تنش زنده یا غیرزنده، شاهد ریزش میوه درختان نباشیم.

یکی از مواردی که عملکرد نهایی را در تولیدات باغی با کاهش مواجه می‌سازد، ریزش میوه است، به همین دلیل در این پست آموزشی قصد داریم به دلایل و راهکارهای جلوگیری از ریزش میوه درختان بپردازیم.

دلایل ریزش میوه

ریزش میوه درختان یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که باغداران عزیز طی فصل با آن مواجه هستند و اگر کنترل نشود، بسیاری از میوه‌ها را از دست داده و عملکرد باغ شما بشدت کم خواهد شد.

ریزش پدیده ای است که گیاه هر اندامی که نیاز نداشته یا اجبار دارد مانند برگ، گل و میوه را از خود جدا می کند.

 عدم گرده افشانی موثر

اولین ریزش میوه درختان به دلیل عدم گرده افشانی موثر است. در پدیده حیاتی گرده افشانی، قرار گرفتن دانه گرده بر روی کلاله مادگی باعث تولید فیتوهورمون هایی می شود که به رشد لوله گرده کمک می کنند. پس از ورود لوله گرده به تخمدان و آزاد شدن گامت ها حتی اگر لقاح هم صورت نگیرد مواد موثر رشد مانند فیتوهورمون ها و سایر مواد تولید می شوند که به رشد تخمدان و تولید میوه کمک می کنند و در بسیاری درختان میوه همین پروسه مانع ریزش میوه های تازه تشکیل شده (میوه های فندقه) درختان خواهد شد. البته این روند بستگی به تغییرات اقلیمی و ژنتیک درخت میوه نیز دارد. از این نظر که در برخی گونه ها باید حتما پس از گرده افشانی، لقاح هم انجام شود ولی در برخی دیگر تنها گرده افشانی موثر به حفظ میوه ها بر روی درخت کمک می کند.  

وضعیت تغذیه‌ای

در بسیاری درختان میوه و پس از فروت‌ست، رقابت بین میوه‌ها برای دریافت مواد غذایی بسیار زیاد است و به همین دلیل برگ‌ها توانایی رساندن مواد به همه میوه‌ها را نداشته و در نتیجه شاهد ریزش میوه‌ها خواهیم بود. براساس نتایج تحقیقات، عدم تعادل مواد غذایی در گیاه می‌تواند به عنوان یک عامل تنش‌زا برای گیاه در نظر گرفته شود که ریزش میوه را به دنبال خواهد داشت. کمبود عناصر غذایی در گیاه می‌تواند باعث ریزش میوه ‌شود که استفاده از کودهای کشاورزی با کیفیت در زمان و مقدار مناسب در قالب یک  ” برنامه کوددهی برای باغات ” می‌تواند میزان این ریزش را کاهش دهد.

آبیاری درخت

از عوامل مهم مدیریتی تاثیرگذار در ریزش میوه درختان، آبیاری است. مدیریت مناسب آبیاری برای جلوگیری از ریزش و مشکلات دیگر در درختان حیاتی است. آبیاری‌های بیش از حد و سنگین و یا بالعکس کم آبیاری و خشکی می‌تواند منجر به ریزش میوه درختان شود. عدم تامین آب کافی برای درختان باعث می‌شود گیاه در شرایط تنش خشکی قرار گیرد. گیاه برای حفظ برگ‌های غذاساز و شاخه‌ها و زنده‌مانی خود، میوه‌ها را حذف می کند، بنابراین اطمینان حاصل کنید که آب کافی در اختیار گیاه قرار گیرد.

 آفات و بیماری‌ها

 ضعف درخت بر اثر خسارت آفات و بیماری ها در بسیاری مواقع منجر به ریزش میوه می شود. متاسفانه چرخه زندگی بسیاری آفات و بیماری ها طی فصل رشد و دقیقا از زمان تشکیل تا برداشت ادامه دارد و اگر مدیریت این عوامل تنش زا در باغ انجام نشود، دائما باعث آسیب به درخت و ریزش میوه ها می شود. در واقع ریزش میوه ها در زمان حمله آفات و یا بیماری ها یک مکانیسم دفاعی است که درخت منابع آلودگی را حذف می کند تا آسیب به سایر بخش ها منتقل نشود.

 عوامل محیطی و تغییرات اقلیمی

اثر عوامل محیطی در ریزش میوه‌ها به اثبات رسیده ولی مطالعه این عوامل به دلیل اینکه متغیرهای زیادی در آن دخیل هستند، مشکل است. شدت ریزش در سال‌ها و مکان‌های مختلف، متفاوت است. شرایطی که می‌تواند بین سال‌ها و مکان‌های مختلف تغییر کند عبارت است از دما، باد ، آب ، شدت تابش نور و … گیاهان در پاسخ به این تغییرات در ساختار خود تغییراتی را لحاظ می‌کنند تا در برابر تنش زنده بمانند. بنابراین این عوامل ممکن است منجر به ریزش زودهنگام میوه شوند. علاوه بر این طی سال های اخیر شاهد تغییرات اقلیمی (مانند افزایش بیش از حد دما، بارندگی های بی موقع و یا تگرگ) در بسیاری مناطق بوده ایم که مدیریت باغات را سخت تر کرده است و مشکلاتی از جمله ریزش میوه را افزایش داده است.

 میوه درختان چه زمانی می‌ریزد؟

ریزش میوه درختان به طور کلی در دو تا سه مرحله اتفاق می افتد.

• بلافاصله بعد از تشکیل میوه
• ریزش در مراحل میانی رشد میوه
• ریزش در مراحل نهایی رشد میوه (قبل از برداشت)

با شناخت دلایل ریزش و به کارگیری تکنیک‌های مناسب می‌توان مانع از این کار شده و یا مقدار خسارت را کاهش داد.

دلایل علمی ریزش میوه درختان چیست؟

در هر مسئله ای برای باغ میوه باید نکات علمی نیز بررسی شوند و نمی توان از نقش علم برای حل مسائل چشم پوشی کرد.

از جنبه علمی چرا ریزش میوه اتفاق می افتد؟

بطور کلی پدیده ریزش (گل و میوه) به صورت طبیعی در بسیاری درختان رخ می دهد و در برخی موارد اثرات مثبتی هم دارد. در واقع فیزیولوژی درخت برای کنترل رشد و نمو مطلوب به سمت حذف برخی مخازن مانند گل ها و میوه ها پیش می رود تا مواد غذایی بیش تری برای مخازن قوی تر مانند میوه های به اصطلاح پررشدتر فراهم شود که این مسئله از اثرات مثبت ریزش میوه است اما بشرطی که منجر به کاهش شدید عملکرد نشود. از جمله اثرات مثبت ریزش در درخت زیتون مشاهده می شود که از ۵۰۰۰۰۰ گلی که تولید می کند تنها ۲ تا ۴ درصد از آن ها را نگه می دارد و سایر گل ها در پدیده ریزش حذف می شوند تا درخت توانایی تولید میوه های درشت تر را داشته باشد (رادیو دایان گرده افشانی زیتون). در برخی دیگر از درختان میوه، پس از تشکیل میوه های فندقه و کوچک برای انتقال هر چه بیش تر مواد غذایی به سمت میوه ها، درخت با تغییرات هورمونی میوه هایی را که قوی تر هستند را حفظ کرده و میوه های ضعیف ریزش می کنند.

مکانیسم ریزش میوه در درختان

ریزش میوه یعنی جدا شدن و یا تفکیک میوه از پایک (پدیسل Pedicel) و یا شاخه درخت که با تشکیل یک لایه یا لایه های ریزش سلولی (Abscission Layers) روی دم‌گل یا دم ‌میوه در اثر مجموعه‌ وقایع فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی اتفاق می‌افتد. ریزش یک برنامه فیزیولوژیکی مشخص از جداسازی یا هیدرولیز سلولی است و مکانیسمی را فراهم میکند که در اثر آن هرگونه اندامی از گیاه مانند برگ، گل و میوه بصورت کنترل شده از گیاه جدا می‌شوند. در پدیده ریزش میوه ژن های مختلفی نیز بر عملکرد سلول های لایه ریزش موثرند که برهمکنش عملکرد این ژن ها منجر به ریزش هر اندامی از جمله میوه خواهد شد. همه اینها می‌تواند در پاسخ به وقایع محیطی مانند آفات و بیماری ها و یا ریزش برنامه ریزی شده اندام‌هایی که عملکرد ضروری برای گیاه فراهم نمی‌کنند، باشد.

با توجه به پیچیده بودن برخی مکانیسم های ریزش میوه و ارتباط میان ژن ها و عملکرد هورمون ها و سایر ترکیبات در درختان، مطالعات بر روی این بحث همچنان ادامه دارد.

هورمون های موثر در ریزش میوه درختان

طی سال ها بررسی مشخص شده است که مهم ترین هورمون ریزش در درختان، اتیلن است. از جنبه علمی در هر شرایطی که ریزش میوه اتفاق بیفتد، یعنی بالانس هورمونی تغییر کرده است زیرا در پدیده های فیزیولوژیک درخت، هورمون ها نقش بسیار حیاتی را ایفا می کنند. پس در زمانیکه بالانس یا تعادل هورمونی به سمت افزایش تولید اتیلن پیش برود، شاهد ریزش اندام های مختلف خواهیم بود. برای مثال گل‌ها را در نظر بگیرید که بعد از گرده‌افشانی ریزش می‌کنند. زمانی که میوه شروع به رسیدگی می کند مقادیر زیادی از اتیلن را تولید می‌کند. اتیلن یک هورمون رسیدگی است که باعث نرم شدن میوه و شکل‌گیری لایه ریزش در دم میوه می‌شود. این هورمون باعث افزایش تولید آنزیم‌های تجزیه کننده دیواره سلولی و قندهای پیچیده در ساختار دیواره سلولی در ناحیه ریزش می‌شود. هر چند مهم ترین هورمون ریزش اتیلن است اما دو هورمون آبسیزیک اسید و جاسمونیک اسید نیز مسئول سیگنال های پیری هستند و در بسیاری مطالعات ریزش اندام های مختلف گیاهان تحت تاثیر این هورمون ها نیز بوده است.   

نقش عناصر غذایی در جلوگیری از ریزش میوه درختان

طبق بررسی هایی که از قدیم تا امروز انجام شده و همچنان نیز ادامه دارد، مشخص شده که اثرات مثبت و یا منفی عناصر در مکانیسم ریزش بسیار مهم است و نمی توان براحتی از این مسئله گذشت. البته هیچ عنصری هم به تنهایی قادر به کنترل شرایط ریزش میوه درختان نیست و برهمکنش عناصر بر این پدیده موثر است. علاوه بر عناصر غذایی، بالانس هورمونی نیز نقش بسیار اساسی در ریزش میوه دارد و اگر مدیریت تغذیه باغتان را داشته باشید، نسبت به شرایط عدم مدیریت کم تر شاهد ریزش میوه ها خواهید بود.  

نکات مهم برای جلوگیری از ریزش میوه

1. گیاه در شرایط تنش‌های محیطی برای اینکه بتواند زنده بماند برخی از اندام‌های غیرضروری خود را حذف می‌کند که یکی از این اندام‌ها میوه است. شرایط تنش‎ خشکی و گرماهای شدید می‌تواند باعث تشدید ریزش در میوه شود. بنابراین به آبیاری درختان خود بیشتر توجه کنید.
2. ضعیف شدن ریشه درخت باعث می‌شود که گیاه در جذب عناصر غذایی با مشکل مواجه شود که در این صورت کمبود عناصر می‌تواند ریزش میوه را به دنبال داشته باشد. توجه داشته باشید هرگونه عملیات شخم زمین، چالکود و جابجایی خاک باعث آسیب به ریشه‌های سطحی می‌شود بنابراین تا حد امکان از انجام اینگونه عملیات خودداری کنید.
3. تنک کردن میوه های تازه تشکیل شده از جمله اقدامات کاربردی برای حذف مخازن اضافی در درختان میوه است. زمانیکه میوه های فندقه تشکیل شده و درخت نیاز به انتقال سریع و کافی مواد غذایی به تمام میوه ها دارد باید با تنک کردن به موقع، میوه های ریز را حذف کرد تا مواد غذایی کافی به میوه های قوی تر برسد و باکیفیت تر و درشت تر شوند.
4. هرس به موقع و مناسب، اقدام کاربردی دیگر برای کم شدن ریزش میوه درختان است. دقت شود که عملیات هرس با ایجاد تعادل بین واحد جذب (ریشه) و واحد مصرف (برگ و میوه) باعث اختصاص مواد غذایی بیش تر به میوه ها و نهایتا کاهش ریزش خواهد شد. بنابراین در زمان‌های مناسب اقدام به هرس درختان خود کنید.
5. درختان وقتی تعداد زیادی میوه را تشکیل می‌دهند بین میوه‌ها برای دریافت مواد غذایی رقابت شکل می‌گیرد که در این مرحله اگر گیاه با کمبود عناصر غذایی مواجه شود تعدادی از آنها را بصورت طبیعی خواهد ریخت. اگر گیاه را با کودهای مناسب تغذیه کنید تا حد بسیار زیادی می‌توانید از این خسارت جلوگیری کنید. برای اینکار ضروری است که در سال قبل و بعد از برداشت میوه، فروت‌ست مناسب اجرا شود.

نقش فروت ست و برنامه غذایی در کاهش ریزش میوه درختان

همانطور که در مطالب آموزشی قبل در مورد اهمیت برنامه غذایی و فروت ست بر عملکرد مطلوب درختان میوه صحبت کردیم، در مورد ریزش میوه درختان نیز رعایت برنامه غذایی اهمیت شایانی دارد و دستیابی به عملکرد مناسب و میوه باکیفیت نیازمند تقویت درخت چه در زمان رشد و چه در زمان خواب درخت است. زمانیکه شما درختان قوی در باغتان داشته باشید و در هر مرحله از رشد و نمو عناصر ضروری را تامین کنید، ریزش میوه بسیار کم تر از زمانی اتفاق می افتد که درختان ضعیف هستند.

با مصرف صحیح و بموقع کودها در کنار آبیاری کافی و مناسب و سایر موارد مدیریتی باغ تا حد زیادی می توانید از ریزش میوه درختان جلوگیری کنید. به عنوان مثال پس از تشکیل میوه ها (مرحله فندقه)، مصرف کودهای حاوی عناصر کلسیم و ریزمغذی و روی طبق برنامه غذایی مفید است. در ادامه فصل رشد و با نزدیک شدن به مراحل نهایی بزرگ شدن میوه، کودهای دارای آمینواسید و آهن بعلاوه مصرف کافی کودهای حاوی نیتروژن مثمرثمر خواهد بود. توجه داشته باشید که مصرف زیاد کودهای نیتروژنی منجر به بروز مشکلاتی از جمله تاخیر در رشد و ریزش میوه ها خواهد شد.

سؤالات رایج در ارتباط با ریزش میوه

• چرا میوه درختان باغ می ریزد؟

دلایل مختلفی از جمله تنش های زنده و غیرزنده باعث ریزش میوه درخت می شود.

• بهترین کود برای اینکه ریزش میوه اتفاق نیفتد، چیست؟

استفاده از فقط یک کود خاص به جلوگیری از ریزش میوه کمک نمی کند، بلکه استفاده از برنامه کوددهی درست و اصولی و مجموعه ای از کودها برای کم شدن و کنترل ریزش میوه مفید است.

• مصرف هورمون ها تا چه حد به کم شدن ریزش میوه ها کمک می کند؟

مصرف هورمون ها برای باغدار صرفه اقتصادی ندارد، ضمن اینکه استفاده از هورمون ها در فیزیولوژی درخت اختلال ایجاد می کند. پیشنهاد میکنیم برای جلوگیری موثر از ریزش میوه از برنامه غذایی درست استفاده کنید تا درخت تقویت شده و بتواند با ایجاد تعادل هورمونی داخلی، ریزش میوه ها را کم کند.

• چه کودهایی پس از فندقه شدن میوه ها برای کم شدن ریزش استفاده شود؟

بسته به شرایط باغ و نیاز درختان، پس از فندقه شدن میوه ها برای افزایش ظرفیت سازی سایز و کاهش ریزش میوه از کودهای دارای کلسیم، روی و ریزمغذی ها استفاده می شود.

منابع

+ Advances in abscission signaling. (2018). Journal of Experimental Botany, 69 (4): 733–۷۴۰. Doi: 10.1093/jxb/erx256. 
+ https://www.cell.com/current-biology/pdf/S0960-9822(18)30289-6.