در این مقاله، روش‌ها و تکنیک‌های کلیدی برای افزایش عملکرد و افزایش درآمدتان در کشت کلزا را آماده کرده‌ایم. اگر پیشنهادات را به خوبی اجرا کنید می‌توانید حداقل در منطقه خودتان جزء کشاورزان پیشرو در زمینه کشت کلزا باشید.
میانگین عملکرد کلزا به گزارش فائو (سال ۲۰۱۸) در ایران ۱/۸۲ تن در هکتار است. این یک اشکال بزرگ است و نشان از عملکردهای بسیار پایین و عدم اطلاع کافی در زراعت این گیاه مهم و استراتژیک در کشور دارد. نکته قابل تامل اینجاست که کشور ترکیه در همسایگی ما به گزارش فائو در سال ۲۰۱۸، به طور میانگین ۳/۳ تن در هکتار عملکرد داشته است.
کشاورزی در ایران با خلأ های تولید زیادی مواجه است. بسیاری از این خلأ های تولید را میتوان از مسیر علمی رفع کرد تا کشاورزان عزیز با رعایت این نکات علمی به موفقیت‌های چشمگیری دست پیدا کنند. به هر موضوعی که باعث عدم دسترسی کشاورز به موفقیت شود، خلأ تولید می‌گویند.
البته قابل ذکر است که کشاورزان باید این نکته مهم را بدانند که عملکرد در محصولات کشاورزی به برنامه‌ریزی دقیق تولید با مجموع شرایط اقلیمی در سال و مدیریت متقابل کشاورز در همان سال گفته میشود. اگر به طور ساده بخواهیم این نکته را بیان کنیم، میتوان گفت عملکرد نهایی برآیندی از برنامه‌ریزی تولید و تصمیمات صحیح کشاورز در لحظه و تغییرات شرایط اقلیمی در هر سال می‌باشد.
از خلأهای تولید میتوان به مدیریت کشت، مدیریت تغذیه، کیفیت کودهای مورد استفاده، مدیریت آفات و بیماری‌ها، مدیریت زمان مصرف کودها و سموم، مدیریت آبیاری به اندازه و در زمان درست، مدیریت بذر مناسب جهت کشت و شرایط اقلیمی اشاره کرد.
ما در این مطلب تجربیات کشاورزان با تجربه و دانش را برای شما جمع‌آوری کرده‌ایم.
آنچه در این مقاله می‌خوانید!
بررسی و مقایسه عملکرد کلزا در دنیا و ایران با تکیه بر اقلیم
کلزا، گیاهی با قدمت طولانی است. شواهد نشان می‌دهد که در هند، ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح کشت کلزا وجود داشته است. در قرن هفدهم کشت کلزا از اروپای شرقی رواج پیدا کرده و از آن زمان تا الان همچنان بشر به دنبال افزایش عملکرد کلزا برای تأمین غذا و افزایش درآمد شخصی است.
همان‌طور که شکل نشان می‌دهد، شیلی با میانگین عملکرد ۳/۹ تن در هکتار بیشترین عملکرد کلزا را در دنیا دارد. دقت داشته باشید که این اعداد میانگین عملکرد کشاورزان هستند و قطعاً بالاتر و پایین‌تر از این عدد نیز در این کشور وجود دارد.
کشور همسایه ما یعنی ترکیه با میانگین عملکرد ۳/۳ تن در هکتار در سطح بسیار خوبی قرار دارد. این در صورتی است که میانگین عملکرد کلزا در ایران فقط ۱/۸ تن در هکتار است.
جالب است رکورد عملکرد کلزا در دنیا در سال ۲۰۲۰ را هم بررسی کنیم. آقای تیم لامیمن از کشور انگلستان با عملکرد ۷ تن در هکتار رکورددار عملکرد کلزا در دنیا است. تیم لامیمن زمان کلیدی محلول‌پاشی‌ها و استفاده از تغذیه مناسب را دلیل تولید بالا در مزارع کلزا خود می‌داند.
جالب است بدانید رکورد عملکرد کلزا در ایران در سال ۲۰۲۰ هم ۵/۹ تن در هکتار در شهر ازنا در استان لرستان است و این نشان از شرایط مناسب کشور ما برای افزایش عملکرد دارد.
شاخص‌های مهم در افزایش عملکرد کلزا
الف- رقم مناسب منطقه
ارقام مناسب جهت کشت زمستانه یا بهاره کلزا در کشور متفاوت هستند. در هر منطقه باید از ارقامی استفاده شود که با اقلیم منطقه سازگار باشند. (به مطلب آموزشی ارقام کلزا مراجعه شود).
ب- تاریخ کاشت مناسب هر منطقه
تعیین تاریخ کشت، از نظر دمای مناسب برای جوانه‌زنی و استقرار مناسب بسیار حائز اهمیت است چرا که اگر بذر در تاریخ مناسب کاشته نشود، گیاهچه در موقعیت مناسب خود برای تحمل سرما قرار نمی‌گیرد. این موضوع می‌تواند تعداد غلاف در بوته و در نتیجه، افت عملکرد نهایی را تحت تأثیر خود قرار دهد. اگر زودتر از تاریخ مناسب، کاشت انجام شود موجب میشود تا گیاه از مرحله رزت عبور کرده و مقاومت گیاه نسبت به سرما به شدت کاهش پیدا کند. در مقابل آن اگر دیرهنگام و یا دیرتر از تاریخ مناسب کاشته شود گیاهچه به مرحله رزت نرسیده و حساسیت نسبت به سرما افزایش می‌یابد. این موضوع باعث سرمازدگی گیاهچه و افت حداکثری و حتی در بعضی مواقع باعث از بین رفتن کل بوته‌ها در مزرعه خواهد شد.
پ- انتخاب بذر مناسب جهت کشت
انتخاب بذر مناسب از جهت درصد جوانه‌زنی و خلوص بذر بر روی این شاخص بسیار مؤثر است. گاها مشاهده میشود بذری که در اختیار کشاورز قرار می‌گیرد، دارای بذور علف‌های هرز سمج مزرعه کلزا از جمله ” خردل وحشی و شلمی ” است که به نوبه خود به دلیل عدم تشخیص در اوایل دوره رشدی گیاه حتی تا اوایل ساقه رفتن باعث افت عملکرد و حتی افت قیمت خرید به دلیل عدم خلوص در بذر برداشت شده خواهد شد. اگر کیفیت بذر پایین باشد یعنی درصد جوانه‌زنی پایین و خلوص پایین‌تر، میزان مصرف بذر بیشتری را برای رسیدن به تراکم مناسب الزامی می‌کند.
ت- میزان بذر مصرفی
به طور میانگین میزان ۶ الی ۷/۵ کیلوگرم بذر برای یک مزرعه پیشنهاد میشود با این فرض که درصد جوانه‌زنی بذور ۹۹ درصد باشد. در صورت عدم رعایت میزان بذر مصرفی، تعداد بوته در متر مربع کاهش و یا افزایش پیدا کرده که هر دو این موضوعات، موجب کاهش عملکرد خواهد شد. کاهش تعداد بوته همراه با میزان کمتر غلاف در بوته و تعداد کمتر شاخه‌های موثر در متر مربع خواهد بود که منجربه کاهش عملکرد خواهد شد. از طرفی با کاهش تعداد بوته در متر مربع زمینه برای رشد و نمو دو علف هرز سمج و غیر قابل تشخیص در مراحل اولیه از کلزا، یعنی خردل وحشی و شلمی افزایش پیدا کرده که علی‌رغم کاهش عملکرد موجب کاهش خلوص بذر برداشتی و در نتیجه افت قیمت در خرید دانه خواهد شد. افزایش میزان بذر نیز از جنبه رقابتی می‌تواند موجب کاهش تعداد غلاف‌های مؤثر شود. از طرفی افزایش تراکم بوته موجب میشود غلاف در شاخه‌های پایینی تشکیل نشده و فقط در شاخه‌های بالایی تشکیل شود و به عبارت عامیانه “کلزا علفی شود” این مقوله نیز باعث افت حداکثری عملکرد خواهد شد. در این مواقع عموما کشاورزان مجبور به برداشت کلزا با هدف علوفه صرفا برای تامین مخارج فقط ادوات خاکورزی خواهند شد.
ث- تراکم مناسب کاشت
تراکم بوته‌ها را در زمان کاشت مشخص می‌کنیم. این شاخص عملکردی با انتخاب رقم مناسب جهت کشت پائیزه یا بهاره، میزان بذر مصرفی در زمان کشت و عمق مناسب کشت ارتباط مستقیمی دارد. اگر تراکم زیاد باشد فضای مناسب برای رشد و دسترسی به مواد غذایی برای بوته‌ها فراهم نخواهد بود که باعث تولید بوته‌هایی ضعیف خواهد شد. از طرفی اگر تراکم کم باشد فضای خالی در مزرعه زیاد بوده و تعداد بوته در متر مربع، تعداد غلاف در بوته و تعداد شاخه‌های موثر نیز کم خواهد بود. بنابراین عملکرد بالا زمانی حاصل میشود که تراکم در حد مناسب باشد.
کشاورز عزیز در نظر داشته باشید که تراکم بالا باعث هدر رفت منابع و از طرفی باعث ارتفاع بیش از حد ساقه و ورس یا خوابیدگی ساقه خواهد شد.
از طرفی تراکم کم، باعث افزایش علف هرز و ضخیم شدن ساقه میشود که نتیجه آن هنگام برداشت، برخورد سخت با هد کمباین است که لرزش و تکان‌های این برخورد‌های نابجا، سبب ریزش دانه ها و افت عملکرد خواهد بود.
ج- عمق کاشت
این شاخص نیز با عدم رعایت عمق مناسب، مستقیم بر روی استقرار صحیح و در نهایت تعداد بوته مؤثر در متر مربع دارای نقش مهم و تاثیر گذاریست. کشاورزان عزیز این نکته مهم را باید بدانند که بذر کلزا بدلیل ریزی، برای سبز شدن احتیاج به یک نیروی زیاد برای بیرون آمدن از بستر خاک خواهد داشت. در نتیجه هرچقدر عمق کشت عمیق‌تر باشد بذر جوانه زده، اما توان خروج و انرژی لازم را برای خروج از خاک نخواهد داشت. در نتیجه عدم سبزینگی مناسب در مزرعه یا به عبارت عامیانه ” کچلی مزرعه” باعث افت عملکرد خواهد بود.
چ- استقرار مناسب گیاهچه
استقرار مناسب گیاهچه نیز بر روی تعداد بوته مؤثر و در نهایت افزایش عملکرد نهایی تأثیر بسزایی دارد. استقرار موفق را میتوان با استفاده از روش‌های قوی کردن بذر (تقویت بنیه بذر) موفق‌تر کرد. برای استفاده از این روش‌ها میتوان به بذرمال روی اشاره کرد. که در این مقاله به شما بذرمال روی دایان را پیشنهاد می‌کنیم. اگر میخواهید در مورد بذرمال روی دایان بیشتر بدانید روی این لینک کلیک کنید.
ح- تعداد غلاف در متر مربع
تعداد غلاف مؤثر در متر مربع به تراکم بوته‌ها، عمق کشت بذور، تغذیه مناسب در زمان داشت و گرده افشانی صحیح ارتباطی مستقیم دارد که در زمان کشت کلزا و بعد از به ساقه روی کلزا میتوان بر میزان آن اثر گذاشت. برای افزایش تعداد غلاف مؤثر در متر مربع، مدیریت کشت از جمله تاریخ کاشت، میزان بذر مصرفی، استفاده از بذور پوشش دار شده، عمق کاشت و استقرار مناسب گیاهچه از اهمیت بالایی برخوردار است.
بذور کلزا بسیار ریزند و قبل از کشت احتیاج به پوشش دار کردن بذور می‌باشد.
خ- تعداد دانه در خوشه:
تعداد دانه در خوشه نیز ارتباط مستقیمی با عملکرد نهایی دارد. این شاخص عملکردی در اوایل ساقه روی و زمان گلدهی تعیین میشود که در برنامه غذایی کلزا دایان به آن توجه ویژه‌ای شده است. همچنین در زمان گلدهی نیز تعداد بذرهای نهایی درون هر غلاف مشخص میشود. چون معمولاً تمام جایگاه‌های دانه در غلاف بارور نمی‌شوند و بذر تولید نمی‌کنند، تغذیه در این مراحل نیز جزء مراحل کلیدی است که مستقیماً در عملکرد نهایی مؤثر بوده و در برنامه غذایی کلزا دایان به آن توجه شده است. برای مشاهده برنامه غذایی به لینک زیر مراجعه شود.
نتیجه‌گیری
راهکارهای افزایش عملکرد پیچیده نیست ولی نیاز به دقت در اجرا دارد.
تاریخ کاشت، نحوه آبیاری و مقدار بذر مصرفی در کلزا اهمیت زیادی در دستیابی به عملکرد بالا دارد.
انتخاب بذر مناسب، تاریخ کشت، عمق کشت، تقویت بذر، استفاده تلفیقی از کود زیستی و کود شیمیایی و استفاده از برنامه غذایی برای کلزا، راهکارهای کلیدی موفقیت کشاورزان با تجربه و دانش است.
سؤالات متداول کشاورزان در ارتباط با افزایش عملکرد کلزا
- میزان بذر مورد نیاز برای هر هکتار کلزا چقدر است؟
تعیین مقدار بذر برای کلزا بستگی به نحوه کاشت (دستی یا مکانیزه)، کیفیت بذر، نحوه آماده‌سازی زمین و…دارد. ولی به طور معمول برای هر هکتار زمین حدود ۶ تا ۷ کیلوگرم بذر کلزا مورد نیاز خواهد بود.
- تاریخ کاشت هر منطقه را از کجا تشخیص دهیم؟
برای دسترسی به بهترین تاریخ کاشت به مراکز جهاد کشاورزی و یا مراکز تحقیقات کشاورزی مناطق مراجعه کنید. تاریخ کاشت مناسب بر اساس الگوها و مدل‌های ریاضی بر اساس میزان دمای حداقل، دمای میانگین، میزان رطوبت، بارندگی و دیگر فاکتورها در مناطق مختلف توسط مراکز تحقیقاتی جهاد کشاورزی محاسبه می شود. البته در مقالات علمی که در این سال‌ها به چاپ رسیده است تعدادی از مناطق گزارش شده است که مستلزم جستجو در مقالات علمی در اینترنت است.
- چگونه درصد جوانه‌زنی کلزا را محاسبه کنیم؟
به طور تصادفی مقداری از توده بذر کلزا بردارید. از این توده بذری، به طور تصادفی ۱۰۰ عدد بذر را بشمارید و جدا کنید. داخل یک بشقاب دستمال کاغذی بگذارید و بذرها را روی آن قرار دهید. مقداری آب داخل بشقاب بریزید در حدی که نصف بذرها زیر آب رود ولی کامل زیر آب نباشد. در محیط داخل خانه و یا در جای نسبتا گرم بگذارید و هر چند ساعت رطوبت آن را چک کنید. اگر آب کم بود مقداری آب به آن اضافه کنید تا همیشه مرطوب باشد. پس از یک هفته تعداد بذرهایی که جوانه زده را بشمارید. مثلا اگر ۹۰ بذر جوانه زده بود درصد جوانه‌زنی ۹۰ درصد است. این کار را می‌توانید با تعداد کمتری بذر هم انجام دهید. اگر با ۵۰ بذر انجام دهید و ۴۰ بذر جوانه زده باشد، درصد جوانه‌زنی ۸۰ درصد است.
- تقویت بنیه بذر چیست و چه کودهایی برای قوی کردن بذر هستند؟
اگر کلزا بخوبی جوانه بزند و خوب سبز شود و گیاهچه قوی تولید کند، قطعا مشکلات رشد گیاه در مراحل بعد کمتر است و عملکرد نهایی بالاتر خواهد بود. به کارهایی که انجام میشود تا بذرها قوی شوند و توانایی تولید گیاهچه قوی داشته باشند، تقویت بنیه بذر می‌گوییم.
- خلوص بذر کلزا چگونه محاسبه میشود؟
به طور تصادفی مقداری از توده بذر کلزا بردارید. بذرهای سالم را از بقیه بذرها و ذرات (شامل بذرهای علف‌های هرز، بذرهای شکسته یا ناسالم، بقایای کاه یا کلش) جدا کنید. سپس به طور جداگانه آن‌ها را بشمارید. سپس تعداد بذرهای سالم را تقسیم بر تعداد کل بذرهای سالم و ناسالم کنید. عدد به دست آمده را در ۱۰۰ ضرب کنید. درصد خلوص بذر به دست می‌آید. مثلا اگر ۱۲۵ بذر سالم و ناسالم داشتید که ۱۰۵ تای آن سالم بود، درصد خلوص بذر شما ۸۴ درصد است.
- چطور بذرهای درشت‌تر را برای کاشت جدا کنیم؟
با استفاده از الک و یا بوجاری کردن بذرها، به راحتی میتوان بذرهای ریز و بذرهای علف‌های هرز را حذف کرد. در این شرایط بذرهایی که کشت میشود توان بیشتری برای جوانه زنی و تولید گیاهچه قوی خواهد داشت. همچنین خلوص بذر نیز افزایش یافته و یکنواختی در سبز شدن کلزا را نیز به همراه دارد.
یکی از مهمترین روش‌های قوی کردن بذر (تقویت بنیه بذر) بذرمال کردن است. در این روش مواد مختلفی با اهداف خاصی قبل از کاشت روی بذرها اسپری میشود. روی‌وافر دایان از جمله کودهای قدرتمند برای بذرمال کلزا محسوب میشود که پیشنهاد می‌کنیم در مورد آن بیشتر مطالعه کنید.
- برای یکنواختی سبز شدن کلزا چه کارهایی میتوان انجام داد؟
انتخاب بذر مناسب، قوی کردن بذر یا تقویت بنیه بذر، کاشت مکانیزه برای عمق کاشت یکنواخت، تسطیح مناسب و آبیاری مناسب (ترجیحاً قطره‌ای) راهکارهای مدیریتی برای یکنواختی در سبز شدن کلزا است.
- عمق مناسب کاشت کلزا چقدر است؟
عمق مناسب کاشت حدود ۳-۲ سانتی متر در خاک های سبک است. عمق بیشتر از این موجب تشکیل گیاهچه ضعیف خواهد شد. در خاک های متوسط عمق کاشت ۲-۱ سانتی متر مناسب است.
- برای یکنواختی سبز شدن کلزا چه کارهایی میتوان انجام داد؟
انتخاب بذر مناسب، قوی کردن بذر یا تقویت بنیه بذر، کاشت مکانیزه برای عمق کاشت یکنواخت، تسطیح مناسب و آبیاری مناسب (ترجیحاً قطره‌ای) راهکارهای مدیریتی برای یکنواختی در سبز شدن کلزا است.
- جهت استقرار مناسب بوته در مزرعه و باتوجه به اینکه گیاه در مرحله گیاهچه بسیار ضعیف است چه عملیاتی جهت تقویت استقرار در مزرعه قابل انجام است؟
جهت استقرار مناسب بوته و تقویت ساقه و ریشه بوته از کودهای حاوی سیلیکات پتاسیم که با نام سیلیکون دایان عرضه میشود میتوان استفاده نمود.
- چطور تعداد شاخه های بارده کلزا را افزایش دهیم؟
با انتخاب ارقام چند شاخه کلزا، تاریخ کاشت مناسب، عمق کاشت مناسب و تغذیه و کود مناسب می‌توانید تعداد شاخه های بارده موثر را افزایش دهید.
- برای جلوگیری از ورس کلزا چه میتوان کرد؟
برای جلوگیری از ورس کلزا در مرحله اول مقدار بذر مصرفی نباید زیاد باشد. همچنین مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنی مثل اوره یا سولفات آمونیوم باعث رشد قدی و خوابیدگی کلزا خواهد شد. همچنین با توجه به تجربه سایر کشاورزان استفاده از کود سیلیکون دایان در طی مراحل رشد باعث افزایش استحکام ساقه‌ها و کاهش ورس کلزا خواهد شد.