کنترل آفلاتوکسین در باغات پسته

علم کشاورزی از قدیم تا به امروز بسیار گسترش یافته و این روند همچنان ادامه دارد تا جاییکه امروز به روش هایی میرسیم که شاید در گذشته به آن بی توجهی شده یا سرمایه گذاری کافی برای آن انجام نشده است. یکی از این موضوعات مهم، کنترل و مبارزه بیولوژیک با آفات و بیماری ها است که طی سال ها آزمایشات مختلفی از این نظر انجام شده ولی گاهی به دلیل محدودیت های اقلیمی یا هزینه زیاد ادامه نداشته است.

و اما در بحث کنترل بیماری های قارچی می رسیم به سم آفلاتوکسین که توسط قارچ های Aspergillus flavus  و Aspergillus parasiticus و چند گونه دیگر آسپرژیلوس تولید شده و خسارات زیادی به محصولاتی مانند پسته وارد می کند. این خسارت به حدی است که ورود محموله پسته از کشور مبدا در صورت وجود سم آفلاتوکسین، از مقصد برگشت داده شده و خسارات جبران ناپذیری را برای تولید کنندگان داشته است. البته سم آفلاتوکسین در بسیاری محصولات به دلیل فعالیت گونه ها و نژادهای مختلف قارچ آسپرژیلوس تولید می شود و متاسفانه حضور این سم در مواد غذایی چه برای انسان و چه برای دام بسیار خطرناک است.

اهمیت نژادهای مفید قارچ ها در مبارزه بیولوژیک

دنیای قارچ ها بسیار پیچیده است و طبق مطالعات روز دنیا مشخص شده که در برخی گونه های قارچی، نژادهای مفید برای مقابله با نژادهای بیماریزا وجود دارد که طی زمان و با جهش هایی که در ژن هایشان بوجود می آید، نژادهایی تولید می شوند که برای مبارزه بیولوژیک با نژادهای بیماری زا مفید هستند. البته بسته به شرایط اقلیمی این جهش ها متفاوت است و ممکن است در برخی گونه های قارچی هیچ نژاد مفیدی نباشد، به همین دلیل برای رسیدن به این مسئله باید تحقیقات دائما بروز باشد تا اگر نژاد مفیدی تولید شد، بتوان از آن ها بهره برد. در برخی موارد نیز نژادهای مفید در طبیعت وجود داشته و دارد اما کشف این نژادها نیازمند بررسی های بیش تر و آزمایشات مختلف می باشد. از جمله قارچ هایی که هم نژاد مفید و هم بیماریزا دارد، آسپرژیلوس است که البته برخی گونه های آن نژاد مفید ندارند اما گونه A. flavus دارای چند نژاد مفید است.

آفلاتوکسین در باغ پسته چیست؟

پسته یکی از محصولاتی است که تحت تاثیر فعالیت انواع قارچ ها از جمله آسپرژیلوس قرار می گیرد و اگر اقدامات لازم برای مبارزه با این قارچ بموقع انجام نشود، شاهد تولید سم آفلاتوکسین در پسته خواهید بود. متاسفانه سم آفلاتوکسین پسته می تواند طی مراحل مختلف در باغ حضور داشته باشد، ولی بطور معمول بیش ترین توجه به آفلاتوکسین پس از برداشت است که در صورت تاخیر در جداسازی پوست سبز پسته بیش تر بروز پیدا می کند. البته همانطور که اشاره شده قارچ تولید کننده سم آفلاتوکسین طی سال در باغ وجود دارد و باید طی مراحل کلیدی با آن مقابله شود تا اثرات منفی آن در آخر فصل باعث آسیب جدی نشود یا حداقلِ خسارت را داشته باشید.

روش کاربردی برای کنترل آفلاتوکسین پسته چیست؟

در بحث سمومی که قارچ ها تولید می کنند، توجه داشته باشید که یک راهکار کلیدی این است که از تولید سم جلوگیری شود. نژادهایی از قارچ Aspergillus flavus طی تحقیقات کشف شده اند که به اصطلاح atoxigenic هستند و سمی تولید نکرده و از تولید سم توسط نژادهای بیماریزا نیز جلوگیری می کنند. در باغات پسته برای مبارزه با نژاد بیماریزایی که سم آفلاتوکسین تولید می کند، از نژاد AF36 قارچ Aspergillus flavus استفاده شده است. در برخی نقاط پسته کاری دنیا نژاد AF36 به صورت طبیعی وجود داشته و محققان طی بررسی ها متوجه شدند که برای جلوگیری از تولید سم آفلاتوکسین در نژادهای بیماریزا می توانند از نژاد AF36 استفاده کنند. طی مطالعات مشخص شد که نژاد AF36 در ابتدا با سرعت پایینی می تواند مانع تولید سم آفلاتوکسین شود اما زمانیکه جمعیت آن در باغ افزایش یابد، براحتی می تواند جایگزین نژاد بیماریزا شود و اثرات منفی سم آفلاتوکسین را تا حد زیادی کاهش دهد. برای سایر محصولات و تولید سم آفلاتوکسین در آن ها نیز تحقیقات زیادی انجام شده و نژادهای دیگری هم کشف شده که در مقالات روز دنیا به انتشار رسیده است (منبع).   

چگونه از نژاد AF36 در باغ پسته استفاده کنیم؟

روش کاربردی که پس از تحقیقات مورد نظر قرار گرفت این بود که جمعیتی از نژاد AF36 به صورت پلیت هایی آماده شده و در سطح باغ پراکنده می شود. در برخی دیگر نیز قارچ پس از ایجاد کلنی روی بذور سورگوم یا گندم پوشش داده می شود و سپس مورد استفاده قرار می گیرد. نکته مهم این است که بذر گندم یا سورگوم هم نقش حامل و هم نقش تغذیه کننده قارچ را بر عهده دارند. در باغات پسته پیشنهاد می کنند که پلیت های نژاد AF36 زیر سایه انداز درخت که بدون پوشش باشد، پخش شود اما نباید با خاک مخلوط شده و زمان مفید هم قبل یا در زمان رشد و نمو مغز پسته می باشد.   

در چند سال گذشته این روش در بسیاری باغات پسته دنیا مورد توجه قرار گرفته است و همچنان نیز برای کنترل سم آفلاتوکسین در باغ پسته مورد توجه است. اما دقت کنید که هیچ روشی برای کنترل، صد درصد نیست و تحقیقات برای نژاد AF36 و سایر روش های کنترل بیولوژیک آفلاتوکسین در باغ پسته و سایر محصولات ادامه دارد. ضمن اینکه روش های کنترل بیولوژیک چه در باغ پسته و چه در سایر محصولات باید در کنار سایر موارد مدیریتی باغ (تغذیه، آبیاری و …) باشد و شرایط اقلیمی منطقه نیز حتما در نظر گرفته شود.

سوالات مهم در مورد سم آفلاتوکسین

• از بین بردن آفلاتوکسین پسته امکانپذیر است؟

از بین بردن کامل آفلاتوکسین پسته در بسیاری مواقع امکانپذیر نیست زیرا سم آفلاتوکسین که توسط قارچ آسپرژیلوس تولید می شود، براحتی گسترش یافته و باغدار عزیز تنها با رعایت موارد مدیریتی و کنترل بیولوژیک می تواند این مشکل را کنترل کند.  

• آیا آفلاتوکسین نوعی قارچ است؟

خیر، آفلاتوکسین یک سم طبیعی از مایکوتوکسین ها (Mycotoxins) است که برخی گونه های قارچ آسپرژیلوس آن را تولید می کنند.

• قارچ آسپرژیلوس باعث تولید آفلاتوکسین در کدام محصولات کشاورزی می شود؟

تولید سم آفلاتوکسین توسط آسپرژیلوس در بسیار محصولات از جمله پسته، بادام، پنبه، بادام زمینی، ذرت و … و همچنین فرآورده های لبنی به اثبات رسیده است.

منابع

+ Biocontrol of Aflatoxins Using Non-Aflatoxigenic Aspergillus flavus: A Literature Review. (2021). Journal of Fungi, 7 (381): 1- 13. doi: 10.3390/jof7050381. 
+ https://www.azcotton.org/af36program.html