اهمیت گرده افشانی باغات میوه

گرده افشانی باغات میوه ارتباط مستقیم با عملکرد نهایی و حتی سایز و کیفیت میوه دارد. گرده افشانی با کیفیت یا گرده افشانی موثر در درختان از شاخص های مهم عملکرد نهایی می باشد.

بحث در ارتباط با گرده افشانی باغات و حشرات گرده افشان بسیار است و براحتی نمی توان از این مسئله مهم گذشت. اما اینکه چگونه و چطور بتوانیم گرده افشانی باغات میوه را مدیریت کنیم هم به تجربه و هم به دلایل علمی برای گرده افشانی نیاز داریم. برای درک بهتر گرده افشانی و حشرات گرده افشان باید بدانیم که در یک باغ میوه فقط درخت نیست که نیاز به مدیریت دارد بلکه کلیه گیاهان درون باغ و حشرات و موجودات زنده داخل باغ همگی باید در کنار هم به عملکرد مطلوب ما کمک کنند. متاسفانه در سال های گذشته یک سری فعالیت های غیراصولی مانند مصرف بیش از حد سموم و آلودگی های ناشی از اقدامات ناصحیح انسان ها در طبیعت باعث کاهش کندوهای زنبور عسل در باغات کشور شده است که مسئله ای قابل تامل است و باید راهکار اصولی برای این مشکل ارائه شود. 

ما در این مقاله به بررسی نکات علمی و تجربی گرده افشانی باغات میوه و حشرات گرده افشان پرداخته ایم و امیدواریم که در کنار تجربه باغداران عزیز شاهد بهترین نتیجه از باغات میوه کشور باشیم.

آشنایی با روش های تولید میوه در درختان و اندام‌های مرتبط با آن

میوه در درختان به دو روش جنسی و غیر جنسی تولید می شود. در اکثر درختان تشکیل میوه به صورت جنسی بوده و در برخی از گونه های درختان میوه، قابلیت تولید غیر جنسی (پارتنوکارپی یا آپومیکسی) نیز وجود دارد.

مسیر جنسی

گرده افشانی و انجام عملیات تلقیح بین گرده و تخمک گل موجب تشکیل میوه می شود.

مسیر غیر جنسی (پارتنوکارپی یا آپومیکسی)

پارتنوکارپی (Parthenocarpy)

در بعضی از درختان این مسیر به دلیل عدم وجود شرایط مناسب برای تکثیر جنسی و با بزرگ شدن نهنج و سایر بافت های گل شکل می گیرد (در بعضی از درختان چون خرمالو این قابلیت وجود دارد). در واقع در پروسه پارتنوکارپی، گرده افشانی انجام شده ولی پروسه لقاح یا به دلایل ژنتیکی و یا موانع مختلف انجام نشده و میوه بدون بذر تولید خواهد شد. نکته مهم در بحث پارتنوکارپی این است که با وجود عدم انجام لقاح موثر در تخمدان گل، سلول های گل رشد کرده و میوه در نهایت تولید شده اما بذری در میوه مشاهده نمی شود.

آپومیکسی (Apomixis)

در پروسه آپومیکسی بر خلاف پارتنوکارپی، بذر تشکیل می شود اما بذر تشکیل شده در میوه، بدون عمل لقاح تولید شده است. در واقع در این پدیده، تنها والد ماده در تشکیل بذر آپومیکتیک دخالت داشته و بذری که از آپومیکسی بوجود آمده دارای خصوصیات والد مادری می باشد. در واقع تفرق صفات در این بذور بسیار کم بوده و یا هیچ تفاوتی میان صفات بذر آپومیکتیک و والد مادری مشاهده نخواهد شد. آپومیکسی در بسیاری درختان میوه رخ می دهد که از جمله آن ها برخی ارقام مرکبات و انبه هستند.

طی مطالعاتی که از گذشته تا به امروز انجام شده است، نظریه های مختلفی برای پروسه های پارتنوکارپی و آپومیکسی گفته شده و برخی تایید و برخی دیگر تایید نشده اند، اما موضوعی که وجود دارد این است که بحث ژنتیک درخت و موانعی که در زمان گرده افشانی و لقاح ممکن است رخ دهد، در هر دو پدیده پارتنوکارپی و آپومیکسی موثر هستند. تیم آموزشی دایان در آینده نزدیک به بررسی دقیق تر این موضوع خواهد پرداخت.

اندام های مرتبط با تولید میوه

گل ها اندام تولید میوه هستند و در درختان دو نوع گل کامل و ناقص مشاهده می شود.

• گل کامل به گلی گفته میشود که هم بساک (تولید گرده نر) و هم مادگی بر روی گل وجود دارد.
• گل ناقص به گلی گفته می شود که بساک (تولید گرده نر) از مادگی جدا است یا به تعبیری ما در این درختان دو نوع گل داریم، گل نر و گل ماده که این دو می توانند بر روی یک پایه درخت باشند اصطلاح تک پایه به این نوع گفته می شود، یا می تواند بر روی دو درخت مجزا قرار داشته باشد اصطلاح دو پایه به آن گفته می شود.
• گرده افشانی در درختان میوه که گل کامل دارند یا بصورت خودگرده افشانی است یا دگرگرده افشانی با حشراتی مانند زنبورعسل انجام می شود. در درختانی که تک پایه یا دوپایه هستند نیز برخی حشرات، پرندگان و باد (درخت پسته) عامل گرده افشانی هستند. در برخی درختان میوه مانند درخت خرما نیز گرده افشانی باید به کمک انسان انجام شود.

مثال هایی از انواع گل ها:

• درختان دارای گل کامل: سیب، گلابی، به، هلو، شلیل، بادام
• درختان گل ناقص و یا تک پایه: گردو،  فندق
• درختان گل ناقص یا دو پایه: پسته، کیوی، خرما

دلایل علمی اهمیت گرده افشانی باغات میوه

گرده افشانی و اهمیت آن در کشاورزی

پدیده گرده افشانی از حیاتی ترین پدیده ها در جهان است و در واقع پلی میان کشاورزی و چرخه زندگی موجودات است و از طریق بهبود و یا افزایش کمی و کیفیت محصولات کشاورزی می تواند نقش بسیار موثری در سود اقتصادی حاصل از محصولات کشاورزی داشته باشد.

ساده ترین تعریف از این پدیده این است که در گرده افشانی دانه گرده باید به سمت کلاله گل منتقل شود و به اصطلاح جوانه بزند. در ادامه آن پدیده تلقیح است که دانه گرده به تخمدان گل برسد و عمل لقاح انجام شود تا در نهایت به تشکیل میوه منجر شود.

نقش گرده افشانی باغات در عدم ریزش میوه درخت

زمانیکه شما باغ میوه ای دارید، قطعا رسیدن به عملکرد بالا و داشتن میوه های درشت هدف اصلی شماست. پس باید مدیریت درستی در مجموع کارها داشته باشید تا اولا گرده افشانی بدرستی و در زمان درست انجام شود و دوما میوه ای که تشکیل شده روی درخت باقی بماند و ریزش نکند. گرده افشانی در زمان درست باعث تلقیح مناسب گل ها شده و همین پروسه ها به انتقال هورمون ها و عناصر موردنیاز رشد میوه کمک می کند. در واقع همه این اتفاقات باید یکی پس از دیگری اتفاق بیفتد تا تولید میوه انجام شود. در صورتیکه هر عاملی باعث عدم گرده افشانی صحیح یا گرده افشانی و تلقیح غیرموثر شود، ترکیبات لازم برای رشد میوه منتقل نمی شود و در نهایت میوه ها ریزش خواهند کرد و قطعا بر عملکرد نیز اثر منفی خواهد داشت.  

نقش گرده افشانی باغات در کیفیت میوه درخت

با وجود اینکه مطالعات بسیاری بر روی اثر گرده افشانی و دانه گرده بر کیفیت میوه انجام شده است اما متاسفانه هنوز بسیاری افراد این مسئله را قبول ندارند. چه در تحقیقات گذشته و چه در تحقیقات روز دنیا مشخص شده که در بسیاری از درختان میوه مانند دانه دار و هسته دار، گرده افشانی در زمان درست و دانه گرده بر کیفیت میوه تاثیر داشته و باعث بهبود عملکرد درخت هم خواهد شد. دانه گرده به اصطلاح مطلوب می تواند با تاثیر بر خصوصیات میوه در همان ابتدای رشد میوه باعث بهبود خصوصیات کیفی میوه شود. مثالی از فاکتورهای کیفی که در میوه ها مهم است استحکام دیواره سلولی است که برای ماندگاری میوه پس از برداشت اهمیت ویژه ای دارد.

مشکلات عدم سازگاری گرده با کلاله یا موانع ژنتیکی تلقیح

در درختانی مانند سیب، برخی ارقام گلابی و بادام، یا برخی درختان هسته دار مانند گیلاس باید درختانی برای سازگاری گرده با کلاله گل و گرده افشانی مناسب و سپس تلقیح موثر در باغ کاشته شوند. مطالعات گذشته و روز دنیا نشان داده است که در سلول های بعضی ارقام درختان دانه دار و هسته دار، ژن هایی مسئول ناسازگاری دانه گرده با کلاله گل همان رقم هستند و دانه گرده نمی تواند روی گل قرار بگیرد یا اگر هم این اتفاق بیفتد، عمل تلقیح با مشکل مواجه خواهد شد. بنابراین راهکار موثر برای مقابله با این مسئله استفاده از ارقامی است که دانه گرده درخت گرده دهنده با کلاله گل رقم اصلی باغ سازگار باشد و گرده افشانی و سپس تلقیح با موفقیت انجام شود.  

اثر تعداد و تراکم دانه گرده در گرده افشانی موثر و تولید میوه مطلوب

یکی از مهم ترین نتایج تحقیقات بر روی گرده افشانی این است که هر چه تراکم یا تعداد دانه گرده ای که بر روی کلاله گل قرار میگیرد، بیش تر باشد، هورمون ها و مواد ضروری که برای جوانه زنی دانه گرده نیاز است بیش تر تولید شده و این مواد به همراه دانه های گرده به رشد هر چه بیش تر لوله های گرده کمک می کنند. در ادامه این پروسه مهم، لوله های گرده ای که از هر دانه گرده رشد کرده به همراه هورمون ها و ترکیبات بسیار مفید از کلاله و خامه گل عبور کرده و به تخمدان می رسند. لوله گرده قوی تر دو سلول یا گامت نر آزاد کرده که یک گامت نر با سلول تخمزا لقاح داده و گامت دیگر نر با سلول دو هسته ای ترکیب شده که نتیجه این پروسه، تولید بذر خواهد شد، اما سایر لوله های گرده که داخل خامه و تخمدان بوده و وارد لقاح نشده اند، به دلیل تولید ترکیبات مفید (مانند جیبرلین ها) برای رشد تخمدان و تبدیل به میوه شدن، بسیار موثر هستند و همین ترکیبات به رشد بهتر میوه و افزایش تعداد سلول ها و بزرگ شدن میوه کمک خواهند کرد (منبع).

مدیریت گرده افشانی باغات میوه

برای افزایش و مدیریت گرده افشانی در باغات و درختان میوه، راهکارهای مختلفی به شرح زیر توصیه می‌شود.

استفاده از کندوهای زنبور عسل برای گرده افشانی باغات

مهم ترین حشره گرده افشان در باغات میوه زنبور عسل است اما این به این معنی نیست که سایر حشرات برای گرده افشانی مفید نیستند. اما چون زنبور عسل را می توان پرورش داد و مدیریت کرد، پیشنهاد می شود که اگر باغ شما نیاز به حشره گرده افشان داشت حتما از کندوهای زنبور عسل استفاده کنید. نکته مثبت در مورد زنبورهای عسل این است که بسمت رنگ گل های درختان جذب شده و عملیات گرده افشانی براحتی انجام می شود.

ممکن است تصور برخی افراد از باغ میوه این باشد که بعضی درختان مانند درخت “به” نیاز به گرده افشانی ندارد و چون از نظر علمی گل ها خودگرده افشان و خودتلقیح هستند، نباید از حشرات گرده افشان استفاده کرد. بله درست است که درختان “به” اگر حشره گرده افشان نباشد، باز هم میوه می دهند اما حتی در این درختان اگر باغدار عزیز از کندوهای زنبور عسل در باغ خود استفاده کند، شاهد تولید بهتر میوه نسبت به شرایط عدم استفاده از زنبور عسل خواهد بود.

در جهت افزایش اطلاعات شما عزیزان، پیشنهاد می کنیم مطلب اهمیت زنبور عسل در باغات را مطالعه کنید.

کاشت درختان گرده زا جهت بهبود گرده افشانی باغات میوه

همانطور که گفته شد در برخی درختان دانه دار و هسته دار باید درختانی گرده زا برای گرده مناسب و تلقیح گل ها در باغ کشت شوند. باغداران عزیز توجه داشته باشند که ممکن است در درختانی که ناسازگاری دارند میوه تشکیل شود اما اگر رقم گرده زا مناسب در باغ شما کشت شده باشد گرده افشانی و تلقیح گل ها بسیار بالاتر و موثرتر خواهد بود.

همزمانی فعالیت زنبور عسل و پراکنش گرده درختان در باغات

اگر در رقمی از درخت میوه نیاز به کاشت درخت گرده زا و استفاده از زنبور عسل است باید زمان گلدهی و فعالیت زنبور عسل با هم یکی باشد تا نتیجه مطلوبی از این به اصطلاح همکاری میان زنبور و درخت گرفته شود. اگر باغدار عزیز مدیریت کندوهای زنبور عسل را داشته باشد، با نزدیک شدن به زمان باز شدن گل های درختان گرده زا و درختان اصلی در باغ می تواند زنبورها را در باغ رها کرده تا انتقال دانه گرده از درختان گرده زا به درختان اصلی انجام شود.

آیا زنبورهای عسل عامل بیماری هایی مانند آتشک باغات سیب و گلابی هستند؟

یکی از مهم ترین چالش های امروزه باغات کشور این است که زنبور عسل عامل انتقال برخی بیماری ها مانند آتشک سیب و گلابی است. قبل از هر توضیحی از باغداران عزیز تقاضا داریم که برای هر مسئله ای با افراد متخصص مشورت کرده و تحقیقات روز دنیا را نیز مورد بررسی قرار دهند. تحقیقات بر روی این مسئله همچنان ادامه دارد و نمی توان گفت فقط زنبور عسل باعث انتقال می شود، بلکه سایر حشرات و باد و باران نیز در انتقال آتشک موثر هستند. تحقیقات نشان داده است که زنبورعسل فقط در مدت زمان ۴۸ ساعت،  باکتری عامل آتشک را حمل می کند و پس از این مدت اثری از باکتری در کندوها و فرآورده های زنبور عسل نبوده است. ضمن اینکه زنبورعسل با حمل دو باکتری مفید در زمان پرواز می تواند به کاهش این بیماری هم کمک کند. با این وجود بررسی ها بر روی این موضوع همچنان دارد، اما نظر اکثر متخصصان این است که مزایای استفاده از زنبور عسل در باغات دانه دار و برخی هسته داران بسیار بیش تر از معایب آن است و عوامل دیگری نیز مانند عدم بهداشت باغ و ورود ماشین آلات و ابزار آلوده (بخصوص در بحث هرس)، شته ها و سن ها، باد و باران بسیار در گسترش بیماری هایی مانند آتشک موثرند. پس باغداران عزیز اگر به دنبال گرده افشانی موثر و میوه باکیفیت در باغات دانه دار و هسته دار خود هستید حتما از کندوهای زنبورعسل استفاده کنید تا شاهد بهبود عملکرد خود باشید (منبع). 

اهمیت برنامه غذایی در گرده افشانی باغات میوه

زمانیکه شما با یک برنامه غذایی اصولی درختان میوه را تقویت کنید، طبیعتا تمام پروسه های مهم رشد و فیزیولوژی درختان روند مطلوبی داشته که یکی از مهم ترین این پروسه ها، گرده افشانی و تلقیح موثر است که باعث تولید میوه باکیفیت و بهبود عملکرد خواهد شد.

ما در تیم آموزشی دایان به شما باغداران و کارشناسان محترم تاکید می کنیم که با برنامه غذایی اختصاصی و فروت ست هر باغ و اصولی و درست بودن آن می توانید مطلوب ترین نتیجه را بگیرید. زمانیکه طبق برنامه غذایی پیش بروید قطعا درختان باغ شما قوی تر هستند و طبیعتا گلدهی بهتر بوده و در زمان گرده افشانی هم دانه گرده قوی تر است و هم پذیرش دانه گرده توسط کلاله گل به درستی انجام می شود. به عنوان مثال در میان عناصر غذایی، عنصر بر (Boron) نقش بسیار مهمی در رشد دانه گرده چه قبل از جدا شدن از گل و چه بعد از گرده افشانی و زمان قرار گرفتن روی کلاله گل را دارد. ضمن اینکه تمام قسمتهای گل پس از گرده افشانی و تا تلقیح موثر نیز باید از طریق سایر عناصر غذایی تقویت شوند تا نتیجه مطلوبی برای تولید میوه بگیرید.

نکته بسیار مهم برای برنامه غذایی، فروت‌ ست نیز است که با اجرای فروت ‌ست برای درختان، کلیه عناصر غذایی که برای رشد و نمو و زایش درخت لازم است در اختیار آن قرار می گیرد. ولی باید این مسئله را بدانید که هیچ کودی به تنهایی نمی تواند به فروت ست و سایر فرآیندهای حیاتی درخت کمک کند و در واقع مجموعه ای از کودها که بطور اختصاصی و با توجه به اقلیم و شرایط باغ در کنار هم قرار گرفته اند، یک برنامه غذایی فروت ست و یا برنامه غذایی فصل رشد را تشکیل می دهند.

دریافت برنامه کوددهی رایگان باغات

راهکارهای کلیدی برای بهبود گرده افشانی باغات میوه

• استفاده از کندوهای زنبور عسل و مدیریت حضور حشرات در زمان گلدهی در باغ
• کشت درختان گرده زا در صورت لزوم برای ارقام دارای ناسازگاری
• همکاری مداوم و مثمرثمر پرورش دهندگان زنبورعسل و باغداران کشور

چالش آینده

تغییرات اقلیمی و فعالیت های مخرب در طبیعت باعث شده تا جمعیت حشرات گرده افشان مانند زنبورعسل بسیار کم شود و متاسفانه تصور عموم این است که کاهش تعداد زنبورهای عسل مشکلی ندارد. اما واقعیت چیز دیگریست و عدم توجه به نقش مهم زنبورهای عسل در طبیعت و گرده افشانی باغات میوه انکارنشدنی است و باید اقدامات اساسی برای مدیریت جمعیت زنبورهای عسل در باغات برای آینده با هدف افزایش عملکرد درختان انجام شود. پس باز هم تاکید می کنیم که زنبورهای عسل نه تنها در گرده افشانی گیاهان نقش اساسی دارند بلکه برای ادامه چرخه طبیعت و تامین غذا برای انسانها نیز فاکتور حیاتی هستند. 

اگر زنبورهای عسل و سایر حشرات گرده افشان وجود نداشته باشند حیات انسان و سایر موجودات هم به خطر می افتد.